Γεωργικό... παράδοξο

Η τεχνολογία, η άμεση εξάρτηση από τα χρηματιστήρια εμπορευμάτων, η σχεδόν ολιγοπωλιακή οργάνωση της παραγωγής και της εμπορίας που μεθοδεύουν πολυεθνικοί κολοσσοί, η συγκέντρωση της γης και η αξιοποίηση της με βάση τις πιο προωθημένες θεωρίες της παραγωγής , είναι η μία όψη. Άλλωστε τα περιθώρια για μεγάλα και συνεχόμενα κέρδη είναι τεράστια. Το γεγονός ότι ο αριθμός των κατοίκων του πλανήτη αυξάνεται είναι η πιο ασφαλής ένδειξη για την δυναμική της ζήτησης . Αυτή η συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση καθιστά την γεωργία ως μία από τις πιο δυναμικές και ελπιδοφόρες οικονομικές δράσεις. Και ενώ οι ανάγκες για τροφή αυξάνονται η καλλιεργήσιμη γη περιορίζεται. Τα αίτια πολλά: η κλιματική αλλαγή , οι καλλιέργειες φυτών που προορίζονται για βιοκαύσιμα και βιομηχανική χρήση, οι τοπικές πολιτικές εντάσεις, οι βίαιες αλλαγές χρήσης με τεράστιες εκτάσεις καλλιεργήσιμης γης να αξιοποιούνται από την εξορυκτική βιομηχανία και όχι μόνο είναι μερικά από αυτά.

Οι οικονομολόγοι θα περιέγραφαν αυτή την κατάσταση ως τυπική περίπτωση μία αγοράς σε περιβάλλον συνεχούς υπερβάλλουσας ζήτησης. Θα είχαν δίκιο αν δεν υπήρχε η τεχνολογία. Και κάπου εκεί μπαίνουν πάλι στο παιγνίδι οι πολυεθνικοί κολοσσοί . Αν σε όλα αυτά προστεθούν και οι διεθνικές συμφωνίες που ουσιαστικά καθορίζουν όχι μόνο το εμπορικό αλλά και το παραγωγικό μοντέλο και οι οποίες αποτελούν αντικείμενων πολύχρονων διαπραγματεύσεων των ισχυρών του κόσμου τότε εύκολα κατανοεί κανείς ότι η κλασσική εικόνα του γεωργού που με τόσο γλαφυρότητα έχουν περιγράψει κορυφαίοι συγγραφείς ανήκει πια στο παρελθόν.

Τα σημάδια των καταιγιστικών αλλαγών που φέρνει το «καινούργιο» απασχολούν καθημερινά την παγκόσμια κοινή γνώμη. Μαζικές διαδηλώσεις αγροτών στις Βρυξέλλες, βίαιες συγκρούσεις μικροκαλλιεργητών στην Αφρική και στην Νότια Αμερική αλλά και στην ανεπτυγμένη Ευρώπη , εκδηλώσεις διαμαρτυρίας αγροτών σε όλο τον ανεπτυγμένο κόσμο , διαμαρτυρίες δεκάδων ΜΚΟ για την εξαφάνιση των μικροκαλλιεργητών και μικροκτηνοτρόφων είναι η άλλη όψη του νομίσματος των αλλαγών που επιτελούνται στην δομή και την οργάνωση της παλαιότερης ανθρώπινης οικονομικής δραστηριότητας.

Πηγή: Reuters/Mark Marcela

Σίγουρα , αυτή η διαδικασία μετασχηματισμού έχει ένα τεράστιο κοινωνικό κόστος. Στην ανεπτυγμένη Δύση εκατοντάδες χιλιάδες μικρές γεωργικές εκμεταλλεύσεις βρίσκονται στα πρόθυρα της χρεοκοπίας. Στην Ανατολική Ευρώπη, εκατοντάδες χιλιάδες στρέμματα καλλιεργήσιμης γης έχουν περάσει στα χέρια "επενδυτών" και πολυεθνικών. Τα τεράστια κενά στη νομοθεσία για την ιδιοκτησία που προέκυψαν μετά την πτώση του Ανατολικού μπλοκ, σε συνδυασμό με τον έντονο ανταγωνισμό που αντιμετώπισαν οι αγρότες με το άνοιγμα των εισαγωγών, ήταν τα εργαλεία τα οποία χρησιμοποίησαν "επενδυτές" προκειμένου να αποκτήσουν τη γη, να αναπτύξουν αγροτικές καλλιέργειες και να εισπράττουν τη μερίδα του λέοντος από τις κοινοτικές επιδοτήσεις οι οποίες στόχευαν στην ενίσχυση των αγροτών. Σε πολλές χώρες του ευρωπαϊκού Νότου-και όχι μόνο- ένα μεγάλο κομμάτι γης που ήταν μέχρι και πριν από λίγες δεκαετίες καλλιεργήσιμο, άλλαξε χρήση: ο τουρισμός και η βιομηχανία ήταν οι νέες δραστηριότητες που αναπτύχθηκαν σε αυτήν. Και δεν έφταναν αυτά. Η δραστηριοποίηση των πολυεθνικών -κυρίως μέσω εξαγορών μικρών γεωργικών και κτηνοτροφικών μονάδων-σε συνδυασμό με τον έντονο ανταγωνισμό των εισαγωγών, οδήγησαν σε οικονομικό αδιέξοδο χιλιάδες μικρές και μεσαίες εκμεταλλεύσεις, ακόμα και σε προϊόντα "σφραγίδες".

Τυπικό παράδειγμα θα πρέπει να θεωρηθεί η περίπτωση της αγοράς του γαλλικού τυριού, όπου οι πολυεθνικές έχουν εξαφανίσει τις τελευταίες δεκαετίες χιλιάδες μικροπαραγωγούς. Αντίστοιχη τύχη περιμένει και τους παραγωγούς των ποικιλιών ρυζιού στην Ιταλία, οι οποίοι βλέπουν τη ζήτηση να συρρικνώνεται, καθώς ομοειδή προϊόντα από την Κίνα αλλά και από άλλες αναπτυσσόμενες χώρες, έχουν κατακλύσει τις αγορές. Την ίδια ακριβώς τύχη επιφυλάσσει το μέλλον όχι μόνο και για τις μικρές γαλλικές οινοποιητικές μονάδες, αλλά και για τους παραγωγούς που παράγουν και διαθέτουν επώνυμα προϊόντα .Ήδη , οι μικροί παραγωγοί γαλλικών κρασιών βιώνουν τις συνέπειες.. Οι παραγωγοί αυτοί έχουν ποικιλίες κρασιών, τις οποίες δεν μπορούν να διατηρήσουν με την ιδιαίτερη ονομασία τους, γιατί υπάρχει ένας «οδοστρωτήρας» από μεγάλες εταιρίες, που αγοράζουν τις μικρότερες ή επιβάλλουν άλλου είδους προϊόντα ή τα κυκλοφορούν με δικό τους όνομα και παραβιάζουν τη νομοθεσία, η οποία θέλει τον σεβασμό στην «ονομασία προέλευσης».

πηγή: Reuters/Jamal Saidi

Άλλωστε, η νέα συνθήκη για το εμπόριο ΗΠΑ-ΕΕ, ουσιαστικά κατεδαφίζει, κάθε μορφής τυπική ή άτυπη προστασία που έχουν σήμερα συγκεκριμένα προϊόντα, ανοίγοντας με τον τρόπο αυτό το δρόμο στις πολυεθνικές να κατακτήσουν ολοκληρωτικά την αγορά.

Αλλά και στις αναπτυσσόμενες και τις φτωχές χώρες η πραγματικότητα είναι τραγική. Εκατομμύρια εκτάρια καλλιεργήσιμης γης, περνούν με τη βοήθεια διεφθαρμένων κυβερνήσεων και τοπικών παραγόντων σε πολυεθνικές-και όχι μόνο. Η ξηρασία, οι εμφύλιοι, η διαφθορά, η πείνα, οι αρρώστιες, τα αυταρχικά καθεστώτα, η τρομοκρατία, είναι τα εργαλεία που καθιστούν αυτές τις πρακτικές υλοποιήσιμες. Και φυσικά σε αυτήν τη διαδικασία βίαιης αρπαγής της γης, εκατοντάδες χιλιάδες στρέμματα καλλιεργήσιμης γης μετατρέπονται, όχι σε αγροτικές εκμεταλλεύσεις, αλλά και σε μεταλλεία, ορυχεία επεξεργασίας πολυτίμων λίθων, πετρελαιοπηγές και σε κάθε λογής εξορυκτικές εκμεταλλεύσεις, οι οποίες καταστρέφουν το έδαφος μετατρέποντάς το οριστικά σε "κρανίου τόπο".

Από την άλλη πλευρά, το γεγονός ότι οι αγορές πολλών γεωργικών προϊόντων έχουν πλέον αποκτήσει ολιγοψωνιακό χαρακτήρα, καθιστούν τους μικροπαραγωγούς ευάλωτους στις βουλές και τις ορέξεις των αγοραστών. Και στο παιγνίδι αυτό, εμπλέκονται τόσο οι πολυεθνικές που ασχολούνται με την παραγωγή γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων όσο και οι πολυεθνικές αλυσίδες σούπερ μάρκετ. Τυπική περίπτωση θα πρέπει να θεωρηθεί η περίπτωση της αγοράς μπανάνας, από την οποία προέρχεται το πενιχρό εισόδημα χιλιάδων μικροπαραγωγών της Κεντρικής Αμερικής. Και φυσικά εκατοντάδες εκατομμύρια αγρότες και κτηνοτρόφοι και όχι μόνο στην Ευρώπη, δεν έχουν καμία πολιτική προστασία αφού οι ηγέτες των ισχυρών του πλανήτη με το πρόσχημα της ελευθερίας του εμπορίου ανοίγουν την πόρτα στις πολυεθνικές να υλοποιήσουν τα σχέδια τους.

Πηγή: Reuters/Jamal Saidi

Πολυεθνικές

Το χειρότερο από όλα όμως είναι ότι ο κλοιός γίνεται ακόμα πιο ασφυκτικός, καθώς ο έλεγχος των πρώτων υλών και όχι μόνο, βρίσκεται στα χέρια λίγων πολυεθνικών, οι οποίες μπορούν να ελέγξουν ανά πάσα στιγμή τις τιμές, αλλά και την προσφορά.

Και φυσικά σε αυτήν την εκστρατεία ελέγχου της αγοράς, δεν θα μπορούσαν να λείπουν οι τράπεζες, οι ασφαλιστικές και τα funds. Ελέγχοντας τη χρηματοδότηση και διαμορφώνοντας τις τιμές των βασικότερων γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων στις χρηματιστηριακές αγορές, μπορούν ανά πάσα στιγμή να οδηγήσουν σε αδιέξοδο εκατομμύρια μικρών και μεσαίων αγροτικών και κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων σε ολόκληρο τον κόσμο και στην πείνα δισεκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον πλανήτη. Η εμπειρία της έκρηξης των τιμών των τροφίμων πριν από οκτώ χρόνια, είναι ενδεικτική της δύναμης που έχουν να καθορίσουν τις τύχες της γεωργίας και όλων εκείνων που εξαρτώνται από αυτήν.

Γη

Οι αριθμοί είναι τεράστιοι: Τα τελευταία χρόνια 81 εκατομμύρια στρέμματα γης στις αναπτυσσόμενες και αναδυόμενες χώρες, έχουν μισθωθεί ή πωληθεί σε ξένους επενδυτές. Πρόκειται για μία έκταση όσο περίπου το μέγεθος της Γερμανίας. Επίσης, μέχρι πέρυσι βρίσκονταν σε εξέλιξη διαπραγματεύσεις για την "Αξιοποίηση" με τον τρόπο αυτό, περίπου 54 εκατομμύριων εκταρίων. Η ανθρωπιστική οργάνωση Oxfam εκτιμά ότι περισσότερα από 227 εκατομμύρια εκτάρια γης έχουν αγοραστεί ή μισθωθεί σε όλο τον κόσμο από το 2000. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα μόνο το 2009, περίπου 60 εκατομμύρια εκτάρια γης αγοράστηκαν ή είναι μισθωμένα από ιδιώτες επενδυτές.
Στην πραγματικότητα βρισκόμαστε μπροστά σε ένα φαινόμενο συστηματικής αρπαγής γης σε ολόκληρο τον πλανήτη.

Πρόκειται για μία νέα επιχειρηματική δραστηριότητα, που λίγο διαφέρει από την αποικιοκρατία των προηγούμενων αιώνων, η οποία σιγά σιγά περνά και στην Ευρώπη με θύματα ευρωπαϊκές χώρες που αντιμετωπίζουν οικονομικά προβλήματα. Στο σκάνδαλο της αρπαγής της γης, εμπλέκονται όλοι: ιδιώτες κερδοσκόποι, κυβερνήσεις αναδυόμενων χωρών, διεφθαρμένες κυβερνήσεις και αξιωματούχοι φτωχών χωρών. Και φυσικά, η υπόθεση αναδύει τη δυσοσμία της διαφθοράς. Με κάποιους να πλουτίζουν και εκατομμύρια ανθρώπων να εκτοπίζονται από τη γή τους. Από την παγκόσμια επισιτιστική κρίση του 2007 και του 2008, ο αριθμός των προσφορών που αφορούν στην παγκόσμια γεωργική γη, έχει αυξηθεί μαζικά.

πηγή: Reuters/Khan

Οι αναδυόμενες οικονομίες είναι από τους μεγαλύτερους επενδυτές στη γη, δεδομένου ότι έχουν να θρέψουν έναν πληθυσμό που αυξάνεται συνεχώς και γρήγορα. Οι πλούσιες χώρες παραγωγής πετρελαίου του Περσικού Κόλπου, επίσης έχουν όλο και μεγαλύτερη συμμετοχή στην αγορά ή τη μίσθωση εκτάσεων γης σε εύφορες περιοχές, όπου είναι φθηνότερη η παραγωγή εδώδιμων καλλιεργειών από ό,τι στις ξηρές ερήμους της αραβικής χερσονήσου. Οι ιδιώτες επενδυτές, συμπεριλαμβανομένων των τραπεζών, των ασφαλιστικών εταιρειών και των συνταξιοδοτικών ταμείων, είναι πλέον σημαντικοί παίκτες καθώς άλλοι από αυτούς προσδοκούν κέρδη από την υπερεκμετάλλευση της γης και άλλοι από το real estate.

Και φυσικά η κερδοσκοπία της γης τείνει να γίνει και ευρωπαϊκό φαινόμενο. Πιο πρόσφατο παράδειγμα είναι αυτό στην Ρουμανία, όπου οι χαμηλές τιμές, το "ευέλικτο" θεσμικό πλαίσιο και οι διεφθαρμένοι τοπικοί αξιωματούχοι, έχουν προσελκύσει "επενδυτές" οι οποίοι μισθώνουν μεγάλες εκτάσεις γης. Πρόσφατα, έχει υπάρξει αυξανόμενο ενδιαφέρον από Γερμανούς επιχειρηματίες για μεγάλες εκτάσεις κοινοτικής γης, εκτοπίζοντας από αυτήν πληθυσμούς κτηνοτρόφων και γεωργών. Ανάλογα παραδείγματα βρίσκει κανείς σε όλη την Ανατολική Ευρώπη, ενώ με βιτρίνα το πρόγραμμα ιδιωτικοποιήσεων, ο κίνδυνος αυτός είναι υπαρκτός και για τις υπερχρεωμένες χώρες του ευρωπαϊκού Νότου. Αυτά τα είδη των επενδύσεων πυροδοτούν συγκρούσεις.

Σόγια και Βιοκαύσιμα

Η συστηματική αρπαγή γης οδηγούν τους αυτόχθονες πληθυσμούς και τους μικροκαλλιεργητές σε ολόκληρο τον κόσμο σε απόγνωση περιορίζουν τις παραδοσιακές καλλιέργειες εξαφανίζοντας μικροκτηνοτρόφους και ανοίγοντας το δρόμο στα μεταλλαγμένα γεωργικά και στους πολυεθνικούς κολοσσούς.

Η καλλιέργεια της σόγιας στην Αργεντινή μπορεί να θεωρηθεί ως ένα τυπικό παράδειγμα της αλυσίδας αυτής. Η Αργεντινή είναι η 3η παραγωγός χώρα σόγιας στον κόσμο. Η επέκταση της καλλιέργειας σόγιας συνεχίζεται απρόσκοπτα. Όπου άλλοτε βοσκούσαν βοοειδή, σήμερα βλέπει κανείς μόνο σόγια. Και στις άγονες περιοχές, η σόγια φυτρώνει με τη βοήθεια γενετικά τροποποιημένων σπόρων, που δε χρειάζονται σχεδόν καθόλου νερό.

Οι εκτάσεις που προορίζονται για καλλιέργεια σόγιας εκκενώνονται με τη συνδρομή της αστυνομίας και όχι σπάνια με βίαιο τρόπο, όπως καταγγέλλουν πολλοί ιθαγενείς που εκδιώχθηκαν από τα σπίτια τους. Οι Ινδιάνοι της περιοχής, αν και διαμένουν στην περιοχή εδώ και πολλές γενιές, δεν κατέχουν τίτλους κυριότητας της γης και δεν έχουν κανέναν διοικητικό εκπρόσωπο στα τοπικά συμβούλια της περιοχής.

Στο τοπίο της επαρχίας Τσάκο κυριαρχούσαν άλλοτε πυκνά τροπικά δάση. Σήμερα δεν απέμεινε τίποτα παρά μόνο εκτάσεις σόγιας. Μέχρι εκεί που... φτάνει το μάτι. Οι ελάχιστες δεντροστοιχίες που σώζονται θυμίζουν αυτό που δεν υπάρχει πια. Η δασική έκταση εκχερσώθηκε μαζικά και ραγδαία.

Στην περιοχή της βόρειας Αργεντινής ζούσαν από τον 16ο αιώνα οι ιθαγενείς της ινδιάνικης φυλής των Τόμπα, εξασφαλίζοντας την επιβίωσή τους μέσω του κυνηγιού και της κτηνοτροφίας. Ωστόσο η εντατική καλλιέργεια της σόγιας σε μεγάλα τμήματα της χώρας τους εξωθεί να εγκαταλείψουν βαθμιαία τις εστίες τους.

Η περίπτωση της μικρής πόλης Βιέντμα της επαρχίας Ρίο Νέγρο μπορεί να θεωρηθεί ως τυπική. Ο κυβερνήτης της, το 2010 ξεκίνησε να μιλά με κινέζους επενδυτές. Ήθελαν να μισθώσουν για 50 χρόνια μία έκταση 320.000 εκταρίων και να κατασκευάσουν δικές τους αποβάθρες στο κοντινό λιμάνι του Σαν Αντόνιο, από τις οποίες θα μεταφέρουν τη σόγια που θα καλλιεργούν εκεί στην Κίνα. Μετά από αρχικές προσπάθειες του κυβερνήτη να πείσει για τις καλές προθέσεις των επενδυτών, παραδέχθηκε τελικά ότι επρόκειτο για ένα πρότζεκτ παραγωγής βιοντίζελ.

Πηγή:Reuters/Jamal Saidi

Ο Νότος της Αργεντινής έχει μπει τα τελευταία χρόνια στο στόχαστρο κτηματομεσιτών, κερδοσκόπων και εκατομμυριούχων από όλο τον κόσμο. Σήμερα υπάρχουν στην Αργεντινή 22 εκ. εκτάρια γης, όπου καλλιεργείται γενετικά τροποποιημένη σόγια. Τα εντομοκτόνα και λιπάσματα που χρησιμοποιούνται, σε συνδυασμό με τους ψεκασμούς από αέρος μολύνουν τα υπόγεια ύδατα και πλήττουν τη γονιμότητα του εδάφους.

Στην πραγματικότητα πρόκειται για μία από τις πολλές ιστορίες που εκτυλίσσονται τα τελευταία χρόνια σε όλο τον πλανήτη –ακόμα και στην Ευρώπη-που αναδεικνύει τα νέα δεδομένα που διαμορφώνεται στην γεωργία. Σε όλο τον κόσμο η γεωργία στράφηκε εντατικά στην καλλιέργεια σόγιας, καλαμποκιού, σιτηρών και ζαχαρότευτλων τα οποία επεξεργάζονταν παράγοντας αιθανόλη. Η ζήτηση ήταν πολύ μεγάλη καθώς τα τελευταία χρόνια η παγκόσμια παραγωγή βιοκαυσίμων αυξήθηκε με αλματώδεις ρυθμούς.

Η στροφή στην αντιμετώπιση των βιοκαυσίμων ξεκίνησε το 2007 όταν σε πολλά μέρη του κόσμου ξέσπασαν λιμοί. Η ευθύνη έπεσε στα βιοκαύσιμα. Αντί τα σιτηρά και το καλαμπόκι να καταλήγουν στα πιάτα των ανθρώπων για φαγητό, χρησιμοποιούνταν για καύσιμα. Παράλληλα οι τιμές των τροφίμων εκτοξεύθηκαν στα ύψη.

Οι ευρωπαίοι αγρότες και η συμφωνία ΗΠΑ-ΕΕ

Μπορεί, όλα αυτά να φαντάζουν πολύ μακρυνά για τους αγρότες της δυτικής Ευρώπης αλλά για αυτούς η μεγαλύτερη πρόκληση είναι αυτή που έρχεται. Η Ευρώπη διαθέτει περισσότερα από 3.000 "προστατευμένα προϊόντα", αλλά η νομική κατοχύρωσή τους κινδυνεύει σε μία μελλοντική ευρωαμερικανική ζώνη ελεύθερων συναλλαγών. Τα Προϊόντα Ονομασίας Προέλευσης (ΠΟΠ) και τα προϊόντα γεωγραφικών ενδείξεων (ΠΓΕ) αποτελούν ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της Ευρώπης λόγω μακράς παράδοσης στις καλλιέργειες υψηλής ποιότητας. Αλλά για τους Αμερικανούς όλα αυτά είναι εμπορικοί φραγμοί- για παράδειγμα οι οινοπαραγωγοί στην Καλιφόρνια θα ήθελαν να παράγουν κι εκείνοι «οίνο Καμπανίας».

πηγή: Reuters/Vasily Fedosenko

Και φυσικά τίθεται το θέμα των προδιαγραφών. Για παράδειγμα η συζητούμενη αμοιβαία αναγνώριση των προδιαγραφών ποιότητας και ελέγχου τροφίμων, θα μπορούσε να έχει ως αποτέλεσμα την ελεύθερη εισαγωγή ορμονούχων τροφίμων ή προϊόντων που έχουν υποστεί επεξεργασία με χημικές ουσίες. Ειδικά για την Ελλάδα, το άνοιγμα της διατλαντικής αγοράς εγκυμονεί κινδύνους για τα αγροτικά προϊόντα και ιδιαίτερα για τις παραδοσιακές «ονομασίες προέλευσης» (ΠΟΠ).

Και φυσικά , οι μικροί παραγωγοί θα είναι και νομικά ανυπεράσπιστοι στην περίπτωση που υπάρξει συμφωνία η πρόβλεψη για παράκαμψη των εθνικών δικαστηρίων.Η πρόβλεψη για εξωδικαστικό μηχανισμό επίλυσης διαφορών, στον οποίο θα μπορούν να προσφεύγουν οι ενδιαφερόμενες επιχειρήσεις, παρακάμπτοντας ουσιαστικά την τακτική δικαιοσύνη στη χώρα που δραστηριοποιούνται. Παρέχει η δυνατότητα σε ένα εξωδικαστικό σώμα να αποφασίζει και οι αποφάσεις αυτού του σώματος θα επιβάλλονται λίγο-πολύ στις κυβερνήσεις.

Γιάννης Σιώτος δημοσιογράφος/ Founder premium.paratiritis.gr