Homo Violens, Homo Politicus και αμείλικτα διλήμματα της εποχής μας

Το δίχως άλλο βρισκόμαστε σε μια εποχή έξαρσης της βίας, μια εποχή μεταιχμιακή. Ο περίφημος «πόλεμος κατά της τρομοκρατίας» του Τζορτζ Μπους όχι μόνο δεν εξαφάνισε την τελευταία, αντίθετα τη γιγάντωσε. Ταυτόχρονα, οι διεθνείς σχέσεις εξακολουθούν να διευθετούνται σχεδόν κατ' αποκλειστικότητα βάσει συμφερόντων και καθόλου βάσει αρχών. Τα γεωπολιτικά παιχνίδια προκαλούν διάλυση χωρών, κοστίζουν ζωές και φέρνουν τη δυστυχία και πλέον τον πόλεμο δωράκι στις πόρτες μας.

Υπάρχει, λοιπόν, μπροστά μας ένας ιδιαίτερα βίαιος και ιδιότυπος πόλεμος. Ένας πόλεμος τρομακτικός γιατί είναι αόρατος, χτυπά αποκλειστικά αμάχους, συμβαίνει σε ανύποπτο χρόνο κι ύστερα μας αφήνει με την παραλυτική αγωνία της επόμενη έλευσης του κακού. Δεν υπάρχει συγκεκριμένος, ενπρόσωπος «εχθρός», διακριτά στρατόπεδα, κήρυξη και λήξη, στόχοι και μη στόχοι, πόνος και λύτρωση. Ακόμα και οι αντιμαχόμενοι διαφωνούν ως προς το ποιος είναι ο αντίπαλος. Και όλο αυτό συμβαίνει σε μια εποχή που ο δυτικός κόσμος βιώνει κάτι αντίστοιχο με έναν άλλον πόλεμο, τον οικονομικό. Αυτός ο –κάτι σαν- πόλεμος είναι, φυσικά, συνέχεια άλλων και των «όλοι εναντίων όλων» πολέμων της Μέσης Ανατολής.

Πώς να ερμηνεύσουμε λοιπόν τις πρόσφατες σοκαριστικές βίαιες επιθέσεις ως νέα επεισόδια αυτού του πολέμου; Τα κοινωνιολογικά μαχαίρια, ακονισμένα από καιρό, έχουν ήδη βγει: είτε φταίει αποκλειστικά η κακή, καπιταλιστική Δύση, είτε η εγκληματική φύση του Ισλάμ και η κατωτερότητα των μη δυτικών πολιτισμών. Προφανώς, ούτε η αναγωγή των πάντων στον ιμπεριαλισμό και στον κοινωνικό αποκλεισμό, ούτε η μαζική παράνοια και το μίσος για τον δυτικό τρόπο ζωής αρκούν το καθένα από μόνο του ως επεξηγηματικό σχήμα των επιθέσεων. Πρόκειται για ένα πολύ πιο σύνθετο πλέγμα, ένα κοκτέιλ εκρηκτικό (κυριολεκτικά εκρηκτικό – φευ).

Γιατί, όμως, στόχος γίνεται η Γαλλία και ειδικότερα το Παρίσι; Υπάρχει ασφαλώς προϊστορία, πολύ πριν την επίθεση στο Charlie Hebdo. Οι αποκλεισμένοι νέοι, στην πλειοψηφία τους έγχρωμοι, προερχόμενοι από γαλλικές αποικίες και μουσουλμάνοι εξεγείρονται το 2005, καίγοντας αυτοκίνητα. Η φλόγα συνεχίζει σιγοκαίει εδώ και δέκα χρόνια: ενίοτε καταστρέφει και πετάει στον Σηκουάνα τα velib, τα κοινόχρηστα ποδήλατα, που τα μισεί, ως μέσο, συνήθεια των ανώτερων τάξεων. Βρήκαν αυτοί οι νέοι ένα καταφύγιο ριζοσπαστισμού και αντίδρασης; Η απάντηση είναι πως, δυστυχώς, μάλλον ναι και είναι ο θρησκευτικός ολοκληρωτισμός. Επιπλέον, η Γαλλία, εκτός του ότι βρίσκεται σε ύφεση αναφορικά με την πολιτικοστρατιωτική της δύναμη, διαθέτει ένα συμβολικό κεφάλαιο: αυτό της ελευθερίας, της ανεκτικότητας, του κοσμικού, ουδετερόθρησκου κράτους. Ο ισλαμικός φονταμενταλισμός μοιάζει να γνωρίζει πολύ καλά τη δύναμη του συμβολικού.

Στη γαλλική κοινωνία υπάρχει ένα προηγούμενο δημόσιας πολιτικής συζήτησης για τη θέση του Ισλάμ σ' ένα κοσμικό κράτος, με κορυφαία, κατά τη γνώμη μου, εκείνη σχετικά με το δικαίωμα αμφίεσης της μπούργκας και νικάμπ (ορισμένοι αστειευόμενοι προσέθεσαν και την αμφίεση σουπερ μαν, σπάιντερ μαν κ.ο.κ) στα σχολεία και στις δημόσιες υπηρεσίες. Την πυροδότησε σχετικό νομοθέτημα του Σαρκοζί το 2008 και υπήρξε ίσως το μοναδικό πολιτικό επίδικο που διαίρεσε στα δύο εξίσου την αριστερά και τη δεξιά στο εσωτερικό τους. Αυτό το ερώτημα μοιάζει να φθάνει σήμερα στα όρια του: οι τζιχαντιστές χρησιμοποιούν, όντως, τους ομόθρησκούς τους ως ανθρώπινη ασπίδα και οι ομόθρησκοι δείχνουν να μη μπορούν να τους απομονώσουν. Σε τελική ανάλυση, τίθεται δραματικά το ερώτημα της σύμφυσης του Ισλάμ –για την ακρίβεια των επικίνδυνων μειοψηφιών του- με τον δυτικό πολιτισμό: τίθεται όχι από ρατσιστική σκοπιά, αλλά αναφορικά με την αλληλοπεριχωρώρηση θρησκευτικής ελευθερίας και κοσμικού κράτους και με οδηγό το ερώτημα κατά πόσο αυτή η σχέση επιτρέπει να αναπτύσσονται πρακτικές βίας. Ή, αλλιώς, κατά πόσον ο δυτικός πολιτισμός αντέχει στο εσωτερικό του μια μικρή αλλά αιματολάγνα τάση η οποία αμφισβητεί ευθέως τον πυρήνα της ύπαρξής του. Σ’ αυτή τη δημόσια συζήτηση που πρέπει να γίνει, δεν έχουν θέση ούτε ανιστόρητα παραληρήματα παραώριμων συγγραφέων εν πτώσει, ούτε η χαζοχαρούμενη αριστερή αφέλεια απέναντι στον φονταμενταλισμό.

Το ISIS αποτελεί κάτι πρωτόγνωρο, ένα ζόμπι που επιστρέφει από τον μεσαίωνα: δεν έχει κρατική υπόσταση, δομές, εμφανείς πρωτοστατούντες, δίοδο επικοινωνίας, δεν τηρεί ούτε καν τους (προσχηματικούς βέβαια) κανόνες πολεμικής εμπλοκής του Ο.Η.Ε., δολοφονεί αδιακρίτως αμάχους, μετατρέπει ανθρώπους σε σκλάβους, επιτίθεται στην ιστορική και πολιτιστική μνήμη. Χρησιμοποιεί τα νέα μέσα μ' έναν πανούργο, χαοτικό τρόπο, στρατολογώντας πρόθυμους και απελπισμένους, διαδίδοντας εύκολα ό,τι θεωρεί ότι θα αυξήσει το -μακάβριο- κύρος του και σπεύδοντας να υιοθετήσει ακόμα και πράξεις φρίκης που δεν έχει καν διαπράξει το ίδιο. Το ISIS επιχειρεί να δημιουργήσει στη Δύση μια καθημερινότητα που θυμίζει αυτή των εμπόλεμων ζωνών, προσπαθώντας ενδεχομένως να προκαταβάλει τις ελπιδοφόρες συνομιλίες της Βιέννης σχετικά με το Συριακό ζήτημα, συνομιλίες στις οποίες συμμετέχουν η Συρία και το Ιράν.

Ο φρικαλέοι τρόποι που μετέρχεται το ISIS μας θέτουν ενώπιον μιας πολύ δύσκολης επιλογής: να υπερασπιζόμαστε την ειρήνη έχοντας το ερώτημα της ισοπέδωσης του ολόρθο μπροστά μας. Είναι εμφανές πως η εξαφάνιση του ISIS θα ελάττωνε σημαντικά τις επιθέσεις, καθώς ακόμα και οι αυτόνομοι, 'μοναχικοί λύκοι'' της Δύσης θα έχαναν το σημείο αναφοράς τους. Δεν θα υπήρχαν όμως και τα χλωρά που θα καιγόταν μαζί με τα ξερά; Τα βασανιστικά διλήμματα έχουν σ’ αυτή την υπόθεση την τιμητική τους: ελευθερία ή ασφάλεια; Περισσότερος πόλεμος για περισσότερη ειρήνη;

Τι να πράξουμε λοιπόν; Κι όμως, ο ρόλος μας είναι τώρα σημαντικότερος από ποτέ: με το -επιπλέον- όπλο της πληροφόρησης και του διαδικτύου να προσπαθήσουμε να επηρεάσουμε όσο περισσότερο μπορούμε τη διεθνή πολιτική. Είναι καιρός να πούμε ότι δεν φταίνε οι πρόσφυγες: σήμερα κατανοούμε διαυγέστερα από τι τρέχει να σωθεί η πλειοψηφία αυτών των ανθρώπων. Είναι καιρός να μιλήσουμε για τις εγκληματικές ευθύνες σκοταδιστικών καθεστώτων όπως αυτό της Σαουδικής Αραβίας, που συνήθως μένουν στο απυρόβλητο λόγω της πετρελαιοπαραγωγής τους. Είναι καιρός να μιλήσουμε για τις ευθύνες της μη επίλυσης του Παλαιστινιακού. Είναι καιρός να διακηρύξουμε ότι δεν μας ενδιαφέρει η τύχη του Άσαντ, ούτε ποιες εταιρείες θα πάρουν τα συμβόλαια ανοικοδόμησης.

Οι ανεγκέφαλοι, αιμοσταγείς, κτηνώδεις τζιχανιστές έχουν βαλθεί να εκλέξουν τη Λεπέν και τους ομοϊδεάτες της. Το ένα τέρας έχει ζωτική ανάγκη, αλληλοθρέφεται από το άλλο. Μεταξύ μεσαιωνιστών και μεσοπολεμικών φασιστών, έχουμε μία μόνο επιλογή: δημοκρατία, δημοκρατία, δημοκρατία. Στον Homo Violens ν' αντιπαραθέσουμε τον Homo Politicus και τον Homo Artisticus.

Υστερόγραφο: Το πρώτο που προκαλούν τέτοιες ειδεχθείς τρομοκρατικές ενέργειες είναι ένα συναισθηματικό σοκ: από τις πρώτες στιγμές και εδώ και μια βδομάδα μέρες εκφράζονται η θλίψη, ο φόβος, ο αποτροπιασμός, η οργή αλλά και η αλληλεγγύη, αποφασιστικότητα. Μεγάλο μέρος αυτού του σοκ διοχετεύεται στα social media: διαρκείς καυγάδες για το αν πρέπει ή όχι να αναρτάται η γαλλική σημαία, κόσμος που απαιτεί την ολική συντριβή οποιουδήποτε, ιδεοληψίες που εντείνονται ακόμα περισσότερο στην προσπάθεια ερμηνείας της τερατωδίας. Τι μας χρειάζεται; Ψυχραιμία, νηφαλιότητα, σωστή πληροφόρηση, επιστημοσύνη. Τι θα γίνει αύριο; Ουδείς γνωρίζει. Ας αποφασίσουμε καλύτερα πρώτα τι κόσμο θέλουμε. Οι μέρες της ανόητης ξεγνοιασιάς έχουν περάσει. Ας μην έρθουν αυτές του μίσους.

* Ο Ιορδάνης Κουμασίδης είναι διδάκτωρ φιλοσοφίας και συγγραφέας