Οροπέδιο Λασιθίου: Στη γη των ανεμόμυλων

Εκεί που κάποτε δέσποζαν πάνω από 10.000 ανεμόμυλοι. Εκεί που η αιολική ενέργεια έκανε τα πρώτα της, βρεφικά βήματα ακόμα, στη χώρα μας. Εκεί που το νερό έρεε άφθονο στις εκτάσεις, δίνοντας ζωή στη χλωρίδα της περιοχής. Στο Οροπέδιο Λασιθίου, γνωστό και ως «το αρχαιότερο αιολικό πάρκου του κόσμου».

Χαρακτηριστική για τη δεκαετία του ‘80 η εικόνα με τους χιλιάδες ανεμόμυλους να δεσπόζουν στη γραφική πεδιάδα, που περικλείεται από βουνά, σαν μια ελαιογραφία ζωγραφισμένη στο χέρι να προσκαλεί κι άλλους καλλιτέχνες να υμνήσουν το τοπίο με τον δικό τους τρόπο. Κι όμως, πρόκειται για μια εικόνα που υμνήθηκε μέχρι και από τον Οδυσσέα Ελύτη, στο καλλιτεχνικό του κολάζ «Το μήνυμα» (1968).

Από τα φτερά του Δαίδαλου στα πανιά του ανεμόμυλου

Στην Κρήτη η χρήση της αιολικής ενέργειας ξεκινά ήδη από την αρχαιότητα, όταν στα μινωικά χρόνια οι Μινωίτες εκμεταλλεύτηκαν την ισχύ του ανέμου στη στεριά και τη θάλασσα. Ο σημαντικός εφευρέτης και τεχνουργός τη αρχαιότητας, Δαίδαλος, ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον άνεμο σαν κινητήρια δύναμη. Σύμφωνα με μια εκδοχή της μυθολογίας, ο μεγάλος αυτός τεχνουργός έφτιαξε δύο ατομικά πλοιάρια με κατάρτια, στα οποία τοποθέτησε ιστία από πανιά. Τα πλοιάρια αυτά, επωφελούμενα του ουρίου ανέμου, ήταν πιο γοργά από τα κωπηλατούμενα και αργοκίνητα πλοία του Μίνωα που τον καταδίωκαν. Η χρήση, λοιπόν, των ιστίων στα πλοία, ανέπτυξε τη ναυσιπλοΐα των αρχαίων Ελλήνων.

Εμπνευστής και κατασκευαστής του πρώτου ξύλινου αντλητικού ανεμόμυλου ήταν ο Εμμανουήλ Παπαδάκης, ο επονομαζόμενος «Σπιρτοκούτης», που σαν άλλος… Δαίδαλος επινόησε το «όχημα» για να εκμεταλλευτεί τον άνεμο. Η ιδέα του παρουσιάστηκε σε ηλικία μόλις 20 ετών, το 1890, και την εμπνεύστηκε από τους αλευρόμυλους, κάνοντας το Λασίθι πλούσιο, καθώς όλη η περιοχή, του οφείλει τη μετέπειτα αγροτική και τουριστική της ανάπτυξη.

Αξίζει να σημειωθεί πως μέχρι τότε η άντληση του νερού γινόταν με τα παλαιά μέσα άντλησης όπως το Γεράνι το Βίντσι ή ακόμα με τον κουβά και το σχοινί, η οποία εκτός από κουραστική δεν ήταν και απόδοση γι’ αυτό και δεν είχαμε ανάπτυξη της καλλιέργειες στο κάμπο παρά μόνο μερικά αυλάκια κοντά στα χωριά για τις ανάγκες της οικογένειας.

Ο ξύλινος ανεμόμυλος γίνεται μεταλλικός

Το 1920 ο Στέφανος Μαρκάκης (Μαρκοστεφανής) θα κάνει μια σειρά από καινοτομίες στον είδη υπάρχοντα ξύλινο ανεμόμυλο του Σπιρτοκούτη και θα αποκτήσει τη φήμη ενός από τους πιο προοδευτικούς ανθρώπους στο Οροπέδιο. Με τις επινοήσεις του, ο Μαρκοστεφανής κατάφερε να εκσυγχρονίσει και να τελειοποιήσει το μύλο φτάνοντας τον στη σημερινή του μορφή, αλλάζοντας τον ξύλινο πύργο με μεταλλικό, κάνοντας τον πιο στερεό, αυξάνοντας έτσι και το ύψος του μύλου και κυρίως κατασκευάζοντας τη σιδερένια κουλούρα, όπου πάνω σε αυτήν διολισθαίνει κυκλικά το σύστημα της κεφαλής.

Οι ανεμαντλίες, συνολικής εγκαταστημένης ισχύος πάνω από 5 MW, κατασκευάστηκαν στη συνέχεια από ντόπιους κατοίκους, σε μια εποχή και περιοχή όπου τα διαθέσιμα υλικά και τεχνολογίες ήταν περιορισμένα και σε ποσότητα και σε ποικιλία, για να υπηρετήσουν τον απλό αγρότη, δένοντας αρμονικά με το περιβάλλον, αποτελώντας ένα πρωτόγνωρο θέαμα και μάλιστα σε μια από τις πιο υπήνεμες περιοχές της Κρήτης.

Πανομοιότυποι ανεμόμυλοι σε Αφρική και Ινδία

Αξίζει να σημειωθεί, όπως αποκαλύφθηκε για πρώτη φορά, ότι κατά την περίοδο της μεγάλης ξηρασίας στην Αφρική και Ινδία στις αρχές του 1970 ο ΟΗΕ (Unisef) απέστειλε ειδικούς μηχανικούς στην Κρήτη, οι οποίοι αντέγραψαν το λασιθιώτικο ανεμόμυλο, μεταφέροντας την τεχνογνωσία άντλησης νερού και κατασκεύασαν πανομοιότυπους κρητικούς ανεμόμυλους στην Αιθιοπία την Ινδία και την Αμερική.

Οι μύλοι σήμερα

Οι μύλοι χωρίζονταν σε αλευρόμυλους και νερόμυλους, με τους δεύτερους να ξεπερνούν σαφώς σε αριθμό τους πρώτους, αν και σαφώς οι αλευρόμυλοι προηγούνται χρονικά. Εξάλλου, οι περισσότεροι αγρότες είχαν άλλες σοδειές, τις οποίες προσπαθούσαν να ποτίσουν με τη βοήθεια του ανέμου -και φυσικά του μύλου τους.

Βρεθήκαμε στο Σέλι της Αμπέλου, όπου είναι και η βόρεια είσοδος του Οροπεδίου Λασιθίου. Εκεί κάποτε δέσποζαν 26 αλευρόμυλοι (οι επτά εκτείνονται δεξιά του δρόμου και οι 19 αριστερά) με προσανατολισμό προς τον Βορρά. Όλοι οι υπόλοιποι ήταν στον κάμπο και ήταν νερόμυλοι.

Αυτή τη στιγμή έχουν αναστηλωθεί κάποιοι από αυτούς, ενώ σύμφωνα με τον Παντελή Παπαδάκη, πρόεδρο του Πολιτιστικού Συλλόγου «Νόστος», σήμερα ο αριθμός των μύλων που βρίσκονται σε λειτουργία δεν ξεπερνά τους 200. Αριθμός απογοητευτικός, σε σύγκριση με το ένδοξο παρελθόν που γνώρισε το Οροπέδιο Λασιθίου, ωστόσο δεν μπορούμε να αγνοήσουμε το γεγονός πως ακόμη και σήμερα αποτελούν πόλο έλξης χιλιάδων τουριστών.

Ο Γιώργος Χατζάκης είναι ο άνθρωπος που σήμερα κατασκευάζει τα πανιά των υπό αναστήλωση ανεμόμυλων. Η ανάγκη για καθημερινή επίβλεψη του ανεμόμυλου, αλλά και η διαρκής συνέπεια που απαιτούνταν (να ανοίγουν και να μαζεύουν κάθε μέρα οι αγρότες τα πανιά), δημιούργησε πολλά προβλήματα. Πρωτοπορία θεωρείται το γεγονός πως η τεχνική που έχει αναπτύξει ο συγκεκριμένος μηχανολόγος-μηχανικός καθιστά τους ανεμόμυλους λειτουργικούς όλες τις εποχές τους έτους, σε όλες τις καιρικές συνθήκες. Η χρήση των διάτρητων πολυεστερικών πανιών έφερε τη λύση. Τα πανιά αυτά διαθέτουν ελαστικότητα, ώστε να αντιμετωπίζουν την ένταση των ανέμων (με τις τρύπες που διαθέτουν εκτονώνουν την πίεση του αέρα). Στόχος μας είναι να αυξήσουμε τον αριθμό των αναστηλωμένων ανεμόμυλων ώστε να θυμίζουν την αίγλη που γνώρισε το Οροπέδιο Λασιθίου παλαιότερα» κατέληξε ο ίδιος
.