Μετά-αλήθεια και άλλα εκούσια αμαρτήματα
Αδιαμφισβήτητα η συζήτηση περί μετα-αλήθειας -post truth, λέξη της χρονιάς 2016 σύμφωνα με το λεξικό της Οξφόρδης- είναι μια από τις κυρίαρχες πολιτικές συζητήσεις της εποχής μας, τουλάχιστον σε επίπεδο διερεύνησης της πολιτικών μεθόδων. Ταυτόχρονα, συγγενεύει στενά με δύο συζητήσεις που κυριάρχησαν τις προηγούμενες δεκαετίες, περισσότερο βέβαια σε ακαδημαϊκό επίπεδο, εκείνης περί μετα-δημοκρατίας (επί της ουσίας, περί μετα-πολιτικής) όπως αυτή συνοψίστηκε από τον Κόλιν Κράουτς και η οποία εγγράφεται κατά βάση στο πεδίο της πολιτικής επιστήμης και εκείνης περί μεταμοντέρνου και μετανεωτερικότητας που βρήκε εφαρμογή σε όλα τα πεδία των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών (για τις αποκαλούμενες και θετικές το θέμα σηκώνει πολύ συζήτηση).
Μετά-αλήθεια, λοιπόν, ως όρος που περιγράφει την αμφισβήτηση της αντικειμενικής ύπαρξης των γεγονότων, μια εκούσια παραφθορά της τρέχουσας σημασίας της αλήθειας. Εκκινώντας από μια παρερμηνεία της νιτσεϊκής ερμηνευτικής περί ερμηνειών στον αντίποδα των γεγονότων καθ’ εαυτών και υπερβαίνοντας την Τέχνη της πολιτικής ψευδολογίας του Τζόναθαν Σουίφτ (όπου, τουλάχιστον προγραμματικά, προβάλλεται η ευεργετικότητα των ψευδών), η υπόθεση ‘‘μετά-αλήθεια’’ κρίνεται κατά την άποψή μου ως κατ’ εξοχήν παραδειγματική της κακής χρήσης, της ιδιοτελούς ιδιοποίησης φιλοσοφικών διαβημάτων από μεριάς της πολιτικής, ένα βήμα επιπλέον από την κλασική σημασιολογία της προπαγάνδας.
Η μετά-αλήθεια είναι όρος στενά συνδεδεμένος με τα ‘‘Alternative facts’’, τα εναλλακτικά γεγονότα. Η ιδέα αυτή έχει ένα παρελθόν: ο Daniel Boorstin, παρότι θεωρούμενος συντηρητικός ιστορικός και στοχαστής, αναδεικνύει ήδη από το 1962 τη σημασία των ψευδο-συμβάντων (pseudo-events) στην -κατ’ εξοχήν εικονοκλαστική- αμερικανική πολιτική σκηνή και κοινωνική ζωή. Ήδη η διαδικασία που περιγράφεται από τότε αφορά τη μετάβαση των μ.μ.ε. από τον ρόλο του ‘‘συγκεντρωτή’’ ειδήσεων και συμβάντων σε εκείνο του παραγωγού τους. Το 2012, ο Rex Huppke παρουσίασε στην εφημερίδα Chicago Tribune έναν επικήδειο για τα γεγονότα, τα οποία υποχωρούν προς χάριν των φημών, των υπαινιγμών και των απόψεων που επικαλούνται το συναίσθημα. Πολιτικό think tank μέτρησε τον Αύγουστο του 2016 -δηλαδή πριν την τελική ευθεία των αμερικανικών προεδρικών εκλογών- πως το 70% των γεγονότων που επικαλείτο ο Ντόναλντ Τραμπ ήταν ψευδή, ενώ μόλις ένα μήνα πριν η προεδρική σύμβουλος Κέλλυ Αν Κόνγουεϊ προσπάθησε ν’ αναδιπλωθεί από την περίφημη φράση περί εναλλακτικών γεγονότων. Στο ίδιο κλίμα και η ιστορικός ιδεών Mary Poovey, που διαπιστώνει μια τάση ισοδυναμίας γεγονότων και απόψεων. Η άποψη, η γνώμη καθίσταται αλήθεια. Η Poove στο σημαντικό της έργο ‘’Ιστορία των Μοντέρνων/Μοντερνικών Γεγονότων’’ διερευνά το ζήτημα της αληθινότητας των γεγονότων ως γνωσιολογικό και κοινωνιολογικό επίδικο.
Η μετα-αλήθεια, λοιπόν, είναι συναφής με τον έκκεντρο, περιφερειακά συνδεδεμένο και εξωραϊσμένο κόσμο των κοινωνικών δικτύων που μοιάζει ταυτόχρονα ακραία ναρκισσιστικός και όπου επιπλέουν η ανειλικρίνεια και η (αυτό-)εξαπάτηση. Ενδεχομένως ν’ αποτελεί και σύμπτωμά του. Τούτη η κυκλική, διαδικτυακή εμπειρία διασποράς ήταν προφανώς θέμα χρόνου να εφαρμοστεί και στο επίπεδο της θεσμικής πολιτικής.
Εάν σκεφτούμε λίγο περισσότερο τη φιλοσοφικίζουσα και κοινωνική διάσταση της μετά-αλήθειας, θα επισημαίναμε τα εξής:
- Μπορούμε να πούμε πως η μετά-αλήθεια δεν εγκαινιάζει έναν σκεπτικισμό ούτε υποστηρίζει την ύπαρξη ενός μεταβατικού χαρακτήρα, όπως συνήθως εννοείται με τη χρήση του προθέματος μετά- στις επιστημολογικές εννοιολογήσεις, παρά υπερασπίζεται μια συνειδητή στρέβλωση, ή και απόκρυψη, των γεγονότων. Ούτε, ασφαλώς, σχετίζεται με την αισθητικού τύπου χρήση του ψεύδους ή της άρνησης της καθιερωμένης λογικής που επισημαίνουμε ως συστατικό στοιχείο της τέχνης.
- Η καθιέρωση μια τρίτης τάξης, ενός σχεδόν οντολογικού status, μεταξύ ψεύδους και αλήθειας, που περιγράφει εκείνο που ομοιάζει με την αλήθεια δίχως να έχει την υποχρέωση να είναι αλήθεια. Η αλήθεια ως α-λήθη όπως την περιγράφει ο Μάρτιν Χάιντεγκερ εδώ μάλλον τείνει να γίνει επιθυμητή λήθη, ενδεχομένως και υπερ-λήθη.
- Συναίσθημα, πίστη, προσωπικές πεποιθήσεις θριαμβεύουν έναντι, των εργαλείων κριτικού ελέγχου: τούτη η συνειδητή άρνηση των αποδείξεων μας οδηγεί πέραν του σχετικισμού, στα όρια του μηδενισμού.
- H πρόσληψη της μετα-αλήθειας και των εναλλακτικών γεγονότων υποδύεται τον φίλο της προόδου: ισχυρίζεται ότι εναντιώνεται στις παραδοσιακές γνωσιακές ελίτ (επιστήμη, μ.μ.ε., εμπειρογνώμονες). Στην πραγματικότητα γίνεται το όχημα για τη διάδοση και την κατίσχυση συντηρητικών έως αντιδραστικών απόψεων.
Οι πολιτικοί αγώνες της εποχής μας διαθέτουν το πλεονέκτημα της ταχύτητας της διάδοσης της πληροφορίας: αυτή ακριβώς η ταχύτητα και η ευκολία ενέχει και τους ανάλογους κινδύνους. Πάντοτε κάτι κερδίζουμε και κάτι χάνουμεˑ αρκεί να μην χάσουμε οριστικά την παρρησία και την αλήθεια.
*Ο Ιορδάνης Κουμασίδης διδάσκει στο Ανοιχτό Πανεπιστήμιο
---------------------------------
1. The Image: A guide to Pseudo-events in America (Vintage/Random House, 1962).
3. Ανακτημένο: https://www.nytimes.com/2016/08/24/opinion/campaign-stops/the-age-of-post-truth-politics.html?_r=0
4. https://www.theguardian.com/us-news/2017/mar/03/kellyanne-conway-alternative-facts-mistake-oscars
5. History of Modern Fact (University of Chicago press, 1998).
6. Ralph Keyes The post-truth era: Dishonesty and deception in contemporary life (St. Martins Press, 2004).