Μουσείο Ελληνικής Ιστορίας Παύλου Βρέλλη: Εκεί που «ζωντανεύει» η Επανάσταση

Γράφει ο Κωνσταντίνος Π. Βρέλλης, Μπιζάνι Ιωαννίνων

Ο πατέρας μου, Παύλος Βρέλλης του Παναγιώτη και της Αθηνάς, γεννήθηκε στα Γιάννενα στις 25 (ναι 25) Μάρτη 1923. Στερήθηκε τη μητρική αγάπη σε ηλικία τεσσάρων ετών και είδε την πατρική να σβήνει στα δεκατρία του. Η θεία του, Σοφία, μετρημένη δασκάλα, τον μεγάλωσε.

Φυλακίστηκε επί Γερμανικής Κατοχής. Μελλοθάνατος, βίωσε το κενό της απώλειας φίλων και είδε κατάματα τον δικό του χαμό. Τον άφησαν ελεύθερο, προκειμένου να συλλέγει ενεργό πολεμικό υλικό που δεν είχε ακόμη εκραγεί…

Έπρεπε να έρθει μια τέτοια ώρα, ώστε αυτό που έκανε σχεδόν ασυνείδητα -το να δημιουργεί φιγούρες φίλων του για να πάρει χαρά από τα σχόλιά τους, και μορφές της Επανάστασης του 1821 για να δώσει χαρά στη θεία Σοφία- να γίνει αιτία μιας νέας δημιουργικής πνοής. Οι νεκροί φίλοι του ξανάζησαν όταν τους έπλασε ξανά, μετά το 1945 – όταν αποχώρησαν τα γερμανικά στρατεύματα. Για λίγο, μέχρι να τους θρηνήσει «όπως τους έπρεπε».

Ποτέ δεν σκέφτηκε να θρηνήσει μορφές της Επανάστασης, ιδίως τον Κολοκοτρώνη – τον άνθρωπο που «άρχισε και τέλειωσε την Επανάσταση του 1821». Γι’ αυτόν ήταν έμπνευση ζωής, εξιδανικευμένη μορφή, αιτία δημιουργίας και «πορτραίτο εξάσκησης».

Ήξερε, όμως, ότι «ήθελε δουλειά». Ζει τον «καταραμένο» εμφύλιο πόλεμο και ξεπερνώντας νέες οδύνες και κινδύνους, αποφοιτεί από τη Ζωσιμαία Παιδαγωγική Ακαδημία (1949) και συνεχίζει ολοκληρώνοντας τις σπουδές του στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, στο τμήμα Γλυπτικής, το 1954.

Και μετά, τα επιφάνειά του: Εργασία επί 3 και πλέον έτη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, ως συντηρητής. Μετά από αυτή την «τιμή» του να συντηρείς τέτοια αριστουργήματα, αποτιμά την Ελληνική Ιστορία ως όλον χιλιετιών και όχι ως μέρος των δικών του δεκαετιών. Γνωρίζει ποιος πόλεμος (εμφύλιος) φέρνει μόνον καταστροφή και διχασμό και ποιος (η Επανάσταση του 1821) φέρνει ελευθερία γεννημένη από ελπίδα.

Καινούργια σελίδα στη ζωή του δεν του ανοίγουν οι συγκυρίες, αλλά οι διαφωνίες με μερικούς συναδέλφους καθηγητές (όταν είχε αποσπαστεί στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων μεταξύ 1971-1977), για το ότι η Ιστορία πρέπει να βιώνεται και όχι να παπαγαλίζεται.

Ως πρώτο πειραματικό μοντέλο προς απόδειξη αυτού, δημιουργεί το θέμα «Κρυφό Σχολειό» στο χωριό Μουζακαίοι, το 1975. Κατεργάζεται και μεταπλάθει από το μηδέν τον εσωτερικό χώρο, μόνος του. Δημιουργεί μικρή ομάδα κέρινων ομοιωμάτων τα οποία ντύνει και πλαισιώνει με επιλεγμένα αντικείμενα που κατάφερε να περισώσει από παλαιοπωλεία των Ιωαννίνων.

Ποτέ δεν υπέπεσε στο αμάρτημα της αντιγραφής, ή -ακόμη χειρότερα- του ξεπατικώματος μορφών. Πάντα προηγήθηκε μελέτη μοντέλων και τόπων σχετικών με το αντικείμενο.

Ως καλλιτέχνης, ήξερε ότι όσο τέλειο κι αν είναι ένα γλυπτό, θα είναι ένα θαμπό δημιούργημα, αν δεν εμπνεύσει το κοινό να συμμετέχει και να αναδημιουργήσει τις μορφές και τα γεγονότα που αναπαριστώνται, ανάλογα με τα προσωπικά τους βιώματα, τη μόρφωση και την καλλιέργειά τους.

Για να το καταφέρει, ενθέτει αφανώς τρόπους ανάγνωσης, με αποτέλεσμα η σύνθεση να έχει έρεισμα ένα δημοφιλές θέμα, αλλά μια προσεκτικότερη ανάγνωση να ανακαλύπτει διαφορετικές ποιότητες σκέψης. Έτσι, μπορεί ο παπά-δάσκαλος, μόνος του, να δεσπόζει (ως παρόν) όρθιος, αλλά στους μαθητές, ως σύνολο, ανήκει το μέλλον. Ένα μέλλον που αν δεν σταματήσουν να στοχαστούν πριν το πλάσουν (όπως και κάνουν) θα στοιχειώνεται από τη «δάνεια σοφία» [Σεφέρης] που αντέγραψαν, μιας που η δημιουργική απορρόφηση ιδεών και γνώσεων σύμφωνα με τις δυνατότητες τους θα είναι παρελθόν.

Στην Ελλάδα του έτους 2021, μένει να δούμε αν οι Έλληνες αποτελέσουν ένα κοινό που θα πειστεί να απορροφήσει δημιουργικά τα θέματα που θα πραγματευτούν οι Ιστορικοί. Ή αν θα τους γυρίσει την πλάτη, αν, ή όταν, διακρίνει τα δάνειά τους.

Από το 1975, κάνω άλμα είκοσι χρόνων, για να έρθω στο τωρινό Μουσείο που λειτουργεί από τις 31/7/1995 στο ιστορικό Μπιζάνι που υπάγεται στο Δήμο Ιωαννιτών. Εδώ, ξεκινώντας το 1983 (σε ηλικία 60 ετών!) ο πατέρας δημιούργησε, πάλι εκ του μηδενός, ένα νέο κτιριακό συγκρότημα στο οποίο έδωσε μορφή αρχοντικού Αστικής Φρουριακής Αρχιτεκτονικής της ενδοχώρας της Ηπείρου κατά τον 18^ο αιώνα. Συναρτώμενο, δηλαδή, με τις δυο πρώτες χρονικές περιόδους που αναπτύσσει (Προεπανάσταση και Επανάσταση 1821). Αναδιαμόρφωσε και τον εξωτερικό χώρο (χρησιμεύει ως ψυχολογική προετοιμασία) και μετάπλασε τον εσωτερικό.

Πάντα με δική του εργασία και έναν μόνο βοηθό για τα τσιμέντα και το κουβάλημα. Βοηθήθηκε ουσιαστικά, μόνο από προσωπικότητες, όπως ο Σωτήριος Δάκαρης, η Μελίνα Μερκούρη και μαθητές του.

Ακολουθώντας με συνέπεια τις αρχές του, διατηρώντας πάντα το Κρυφό Σχολειό ως οδηγό δημιουργικής σκέψης, θέλησε να θυμίσει ότι χωρίς τη Φιλική Εταιρεία θα είχαμε τη μοίρα του Διονύσιου του Φιλόσοφου. Χωρίς τις δωρεές των Ηπειρωτών Ευεργετών δεν θα είχαμε υλική στήριξη σε φωστήρες όπως ο Κοσμάς Μπαλάνος και ο Αθανάσιος Ψαλίδας. Χωρίς τον Ρήγα Βελεστινλή, θα ήμασταν φυλακισμένοι της κρατούσας τάξης (και σκέψης). Χωρίς τη συγκυρία που προέκυψε από τη διαμάχη μεταξύ Σουλτάνου και Αλη-πασά από το 1820 έως το 1822, την οποία εκμεταλλευτήκαμε, δεν θα είχαμε ευκαιρίες για να εκδηλωθεί η Επανάσταση του 1821.

Και σ’ αυτό το θέμα της «Σφαγής του Αλη-πασά» κλείνει η ενότητα της -πνιγμένης στο αίμα- Προεπανάστασης. Αλλά επειδή κάθε σύνθεσή του Μουσείου, συνομιλεί με το θεατή, ενώ ταυτόχρονα ορίζει και ορίζεται από το τι προηγήθηκε και το τι έπεται, αυτό που ακολουθεί είναι πιο επώδυνο από τη βία που προηγήθηκε.

Περπατώντας λίγο, αναγνωρίζουμε τη μορφή του επώνυμου Ιωάννη Μακρυγιάννη να συνυπάρχει με τους ανώνυμους «Πολεμιστές του 1821». Κατεβαίνοντας, θωρούμε τον στεριανό Θόδωρο Κολοκοτρώνη μπροστά μας και τον ναυτικό Κωνσταντίνο Κανάρη στο βάθος. Αν βιαστούμε να προχωρήσουμε, χάνουμε τον Νικηταρά Σταματελόπουλο (πίσω μας), που μας αποκαλύπτει την αιτία της επιλογής αυτών προσώπων.

Εξαιρώντας τον Κανάρη (ο οποίος απέκτησε πολιτικά αξιώματα) και τους πολεμιστές (που είναι ανώνυμοι) στα άκρα της σύνθεσης, κατανοούμε ότι το μόνο κοινό σημείο των τριών επώνυμων μορφών είναι το ότι: Ενώ πρόσφεραν τα πάντα για την πατρίδα, εισέπραξαν κατηγόριες, ποινές και φυλακίσεις… Η ύπαρξη του «Κολοκοτρώνη στη φυλακή του Ναυπλίου», που βρίσκεται τοποθετημένη στον ίδιο άξονα, επαληθεύει αυτό τον τρόπο σκέψης.

Οδυνηρότερο το περιεχόμενο της σύνθεσης αυτής, από τη βία που άσκησαν στο σκλαβωμένο Ελληνισμό «οι άλλοι».

Ας μάθουμε να μην επαναλαμβάνουμε τέτοιες αθλιότητες. Διότι, σε αντίθεση με άλλα Ιστορικά γεγονότα, δεν έχουν άλλη ανάγνωση παρά μόνο αυτή.

Δείτε εδώ το μεγάλο αφιέρωμα του CNN Greece στην επέτειο των 200 ετών από την Επανάσταση του 1821