Τα Συντάγματα της Ελληνικής Επανάστασης: Εθνική ανεξαρτησία με πολιτική ελευθερία

Γράφει ο Άλκης Ν. Δερβιτσιώτης, καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του Δ.Π. Θράκης

1. Η Eλληνική Eπανάσταση του 1821 κατά της οθωμανικής τυραννίας υπήρξε πολυσήμαντο γεγονός. Πρόκειται για την πρώτη επανάσταση που χαρακτηρίζεται ως εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας κατά τους νεότερους χρόνους. Επίσης η ελληνική επανάσταση ήταν επανάσταση αστών κατά του σουλτάνου ο οποίος κυβερνούσε όχι μόνο ως απόλυτος μονάρχης αλλά τον απολυταρχισμό του ενίσχυαν η παράδοση και οι πρακτικές της ασιατικής δεσποτείας. Η Eλληνική Eπανάσταση είχε επίσης θρησκευτική διάσταση καθώς οι επαναστάτες ήταν χριστιανοί ορθόδοξοι, στοιχείο το οποίο τους είχε επιτρέψει να διατηρήσουν λίγα στοιχεία της προγενέστερης κοινωνικής οργάνωσής τους. Σε αυτό διευκόλυνε εν μέρει, η οργάνωση της κοινωνίας του οθωμανικού κράτους σε θρησκευτικές κοινότητες, οι οποίες διέθεταν συγκεκαλυμμένα εθνικά χαρακτηριστικά.

2. Οι επαναστατημένοι Έλληνες, παράλληλα προς τις πολεμικές επιχειρήσεις του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, προέβησαν και σε πολιτικές διεργασίες με σκοπό την πολιτειακή θέσμισή τους. Αρχικά δημιουργήθηκαν τα “τοπικά πολιτεύματα” και ακολούθησαν τα Συντάγματα της Επιδαύρου (1822), του Άστρους (1823), και της Τροιζήνας (1827).

Τα κληθέντα “τοπικά πολιτεύματα” περιέχουν ορισμένα ατομικά δικαιώματα και μερικές ατελείς αρχές πολιτειακής οργάνωσης ιδίως επί τοπικών υποθέσεων. Τα εν λόγω χαρακτηριστικά υποδήλωναν την πρόθεση των προκρίτων – γαιοκτημόνων να ασκήσουν μέρος της εκτελεστικής εξουσίας αφήνοντας την άσκηση της νομοθετικής στην “Εθνική Βουλή” οψέποτε αυτή συνερχόταν.

3. Αντιθέτως τα τρία Συντάγματα της επαναστατικής περιόδου αποτύπωσαν την επιθυμία των επαναστατημένων Ελλήνων να αποκτήσουν την πολιτική ελευθερία τους με σκοπό την εξασφάλιση “των φυσικών δικαίων (δικαιωμάτων) του ανθρώπου”. Η σύνδεση προς τα διακηρυχθέντα από την αμερικανική και τη γαλλική επανάσταση είναι σαφής, ευθεία και άμεση. Οι επαναστατημένοι Έλληνες δεν επιδιώκουν μόνο την εθνική ανεξαρτησία αλλά και την πολιτική ελευθερία συνοδευόμενες από τις ελευθερίες της ζωής, της ιδιοκτησίας, της ασφάλειας και της τιμής. Η αντίσταση κατά του Οθωμανού τυράννου δεν επεσυνέβη αποκλειστικά στα πεδία των μαχών αλλά αποτυπώθηκε και στα τρία Συντάγματα, τα οποία εδήλωσαν τη σχέση των συντακτών τους με το δημοκρατικό παρελθόν της ελληνικής αρχαιότητας, όπως άλλωστε η σχέση αυτή είχε διακηρυχθεί και από τους αμερικανούς και τους γάλλους νομοθέτες του αμερικανικού και των γαλλικών συνταγμάτων.

Αξιοσημείωτο είναι ότι το Σύνταγμα του Άστρους (1823) είναι αναθεώρηση του Συντάγματος της Επιδαύρου (1822) εισάγοντας νέες ελευθερίες όπως η ελευθερία του Tύπου αλλά και διευρύνοντας τους φορείς των ατομικών ελευθεριών ώστε να προστατεύεται κάθε άνθρωπος ευρισκόμενος στην ελληνική επικράτεια. Το Σύνταγμα του Άστρους διευθέτησε αποφασιστικά υπέρ του νομοθετικού το θέμα της αρνησικυρίας (veto) του εκτελεστικού, το οποίο εφεξής διέθετε μόνο αναβλητικού χαρακτήρα και όχι απόλυτη άρνηση κύρωσης (veto). Κατά τα λοιπά αμφότερα τα Συντάγματα της Επιδαύρου και του Άστρους ήταν, ως προς τη διάκριση των λειτουργιών, αποτελέσματα γαλλικής θεσμικής επιρροής αφού το “εκτελεστικόν” ήταν ο συλλογικός αρχηγός του κράτους κατά μίμηση του γαλλικού Διευθυντηρίου, που διόριζε τους οκτώ υπουργούς. Ωστόσο ο πολυαρχικός χαρακτήρας του πολιτεύματος διατηρήθηκε παρά τη μείωση του αριθμού των μελών του “εκτελεστικού” από πέντε σε τρία μέλη. Συνέπεια του πολυαρχικού χαρακτήρα του πολιτεύματος ήταν η ρήξη μεταξύ του εκτελεστικού και του βουλευτικού, οι κομματικές συγκρούσεις και ο εμφύλιος πόλεμος.

Το Σύνταγμα της Τροιζήνας (1827) είναι το πληρέστερο των Συνταγμάτων της Eλληνικής Eπανάστασης καθώς προέβλεπε ότι η “νομοτελεστική (εκτελεστική) εξουσία παραδίδεται εις ένα και μόνον”. Συνεπώς ως προς το ζήτημα του επικεφαλής της εκτελεστικής εξουσίας του Σύνταγμα της Τροιζήνας υιοθετούσε το πρότυπο του Συντάγματος των ΗΠΑ, διαφοροποιούμενο μόνο ως προς την ονομασία αυτού, ορίζοντάς τον ως Κυβερνήτη και όχι ως Πρόεδρο.

Κατά τα λοιπά το Σύνταγμα της Τροιζήνας ήταν, σε σχέση προς τα ισχύοντα τότε Συντάγματα στην Ευρώπη, το πλέον φιλελεύθερο και δημοκρατικό. Συγκεκριμένα όριζε ότι “πάσα εξουσία πηγάζει εκ του Έθνους και υπάρχει υπέρ αυτού”, ενώ καθόριζε διάκριση των εξουσιών με πολιτική υπεροχή της λαϊκής αντιπροσωπείας.

Η επιρροή του Συντάγματος των ΗΠΑ αποτυπώθηκε επίσης στον όρο “γραμματείς της επικρατείας” που χρησιμοποίησαν οι συντάκτες του Συντάγματος της Τροιζήνας για τους υπουργούς. Αυτοί είχαν ευθύνη για προδοσία και για κατάχρηση δημοσίου χρήματος καθώς και για τις πράξεις του Κυβερνήτη, ο οποίος ήταν “απαραβίαστος” (ανεύθυνος). Αξιοσημείωτη είναι επίσης η αρτιότερη διατύπωση των ατομικών δικαιωμάτων.

Εν κατακλείδι, τα Συντάγματα της ελληνικής επανάστασης ήταν δημοκρατικά και φιλελεύθερα ενσωματώνοντας κάθε νομική πρωτοπόρα ιδέα της εποχής τους.

Δείτε εδώ το μεγάλο αφιέρωμα του CNN Greece στην επέτειο των 200 ετών από την Επανάσταση του 1821