Άνθρωποι - εκθέματα σε ζωολογικούς κήπους: Μια σοκαριστική ιστορία ντροπής και εκμετάλλευσης

Οι αποκαλύψεις του Κριστιάν Καρεμπέ προκάλεσαν αίσθηση καθώς έδωσε πρόσωπο στο απάνθρωπο. Τα «εξωτικά πουλιά» από την Αφρική ευδοκιμούσαν στην «πολιτισμένη» Ευρώπη για πολλά χρόνια, ένα όνειδος που χώρες όπως η Γερμανία και η Γαλλία πασχίζουν ακόμη να ξεχάσουν.

Οι ανθρώπινοι «ζωολογικοί» κήποι, -γνωστοί κατ' ευφημισμό ως «εθνολογικές εκθέσεις» ή «Negro Villages»-, ήταν περιφραγμένα θεματικά πάρκα στα οποία εκθέτονταν δημόσια ζωντανοί άνθρωποι τον 18ο, τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα, ενώ θρυαλλίδες του επιβίωναν μέχρι και πριν από λίγα χρόνια.

Στόχος, η διασκέδαση των, δήθεν ανώτερων πολιτισμικά, Ευρωπαίων που με αυτόν τον τρόπο ήθελαν να τονίσουν τις διαφορές τους με τους μη ευρωπαϊκούς λαούς, επιβεβαιώνοντας έτσι τη θεωρία του Δαρβίνου.

Αρχικά, οι ανθρώπινοι ζωολογικοί κήποι είχαν τη μορφή εκθέσεων και παραστάσεων ανθρώπων, οι οποίοι συλλέγονταν στη διάρκεια ταξιδιών από τις αποικίες.

Ένας από τους πρώτους γνωστούς ζωολογικούς κήπους ανθρώπων ήταν ο κήπος του Μοντεζούμα στο Μεξικό, που περιελάμβανε μια τεράστια συλλογή από ζώα και εκθέματα ανθρώπων. Ακόμα και κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης, ο Καρδινάλιος Ιππόλυτος των Μεδίκων διατηρούσε μια συλλογή από εξωτικά ζώα και ανθρώπους διαφορετικών φυλών, που αναφέρονταν ως «Άγριοι». Μεταξύ αυτών υπήρξαν Μαυριτανοί, Τατάροι, Ινδοί, Τούρκοι και Αφρικανοί.

Στην Ευρώπη, η ιδέα του θεάματος εξωτικών πληθυσμών εμφανίστηκε στη Γερμανία αρχικά, όπου από το 1874 ο Καρλ Χάγκενμπεκ πωλητής αγρίων ζώων, είχε την ιδέα να εκθέσει Σαμοανούς και Λάπωνες ως «αμιγώς φυσικούς» πληθυσμούς μπροστά σε επισκέπτες που αναζητούσαν «συγκινήσεις».

Η επιτυχία των πρώτων αυτών εκθέσεων τον οδήγησε από το 1876 να στείλει συνεργάτη του στο Αιγυπτιακό Σουδάν, με σκοπό να συλλέξει ζώα και Νούβιους για να ανανεώσει τις «ατραξιόν» του.

Ανθρώπινους ζωολογικούς κήπους συναντάμε ακόμη στη Νέα Υόρκη, το Λονδίνο, τη Βαρσοβία, τη Βαρκελώνη και άλλες πόλεις σε όλο τον κόσμο.

Τα εξωτικά εκθέματα έκαναν τους δυτικούς να παραληρούν: Οι υπεύθυνοι των Ζωολογικών Κήπων παρότρυναν τους θεατές να ταΐζουν τα εκθέματα με μπανάνες και να φωτογραφίζουν τους Αφρικανούς δίπλα σε πιθήκους και χιμπατζήδες για να δείξουν στους επισκέπτες, ότι ήταν πιο «συγγενείς» με τα ζώα παρά με τον άνθρωπο.

Το 1860, ο Ζωολογικός Κήπος του Παρισιού περιελάμβανε και αιχμάλωτους Ζουλού, Σενεγαλέζους και μαύρους από την Γκαμπόν. Το 1878 στον Ζωολογικό Κήπο του Βερολίνου βρίσκονταν Λάπωνες και Πυγμαίοι.

Το 1889 το παρισινό «Negro Village» υπήρξε πόλος έλξης για Γάλλους και μη καθώς το επισκέφτηκαν πάνω από 28 εκατομμύρια άνθρωποι.

Οι αντιδράσεις του κοινού δεν αποτελούν ένα θέαμα λιγότερο αποκρουστικό…

Η τελευταία έκθεση

Ακόμη και στα μέσα του 20ού αιώνα, οι ανθρώπινοι ζωολογικοί κήποι δεν σταμάτησαν τη λειτουργία τους. Το 1958, το Βέλγιο, δημιούργησε μια έκθεση, παρουσιάζοντας εκθέματα και ανθρώπους από την αποικία του Κονγκό.

Στην είσοδο του Ατόμιουμ -που στήθηκε ως «απάντηση» στον γαλλικό Πύργο του Άιφελ- και στο πιο κεντρικό σημείο της έκθεσης, οι Βέλγοι είχαν στήσει επτά περίπτερα αφιερωμένα στο Κονγκό -στις εξορύξεις, τις μεταφορές και τη γεωργία- γνωστό ως «Kongorama».

Κάπου εκεί, μέσα σε «τροπικούς κήπους», «τοποθετούσαν» καθημερινά άνδρες, γυναίκες και παιδιά, ντυμένους με παραδοσιακές φορεσιές, σαν σε βιτρίνα, η οποία χωριζόταν από τους επισκέπτες με μία περίφραξη από μπαμπού.

Η έκθεση του 1958 ήταν μικρότερης κλίμακας, σε σχέση με άλλες, αλλά παρόμοιου περιεχομένου.

Οι Βέλγοι έστησαν ένα «τυπικό» χωριό, στο οποίο υποτίθεται ότι οι Κονγκολέζοι περνούσαν τις μέρες τους φτιάχνοντας χειροποίητες κατασκευές στις αχυρένιες καλύβες τους, ενώ οι λευκοί άνδρες και γυναίκες περνούσαν, τους χάζευαν και ως επί το πλείστον, τους χλεύαζαν.

Όπως έγραφε ένας δημοσιογράφος της εποχής «στην περίπτωση κατά την οποία δεν υπήρχε αντίδραση, τους έριχναν νομίσματα ή περνούσαν από τα ανοίγματα της περίφραξης, μπανάνες».

Για τις ανάγκες της έκθεσης έφεραν από την Αφρική συνολικά 598 Κονγκολέζους: 273 άνδρες, 128 γυναίκες και 197 παιδιά. Πολλοί από αυτούς, πέθαναν λόγω των απαράδεκτων συνθηκών διαβίωσης και τα σώματά τους θάφτηκαν σ’ ένα μαζικό, χωρίς σήμανση, τάφο. Οι Αφρικανοί διαμαρτυρήθηκαν τόσο για την καθημερινή κακοποίηση την οποία υφίσταντο, ως εκθέματα, όσο και για επιμέρους θέματα όπως η στέγαση τους στον περιορισμένο χώρο του απομωνομένου κτηρίου, όπου τους είχαν στοιβάξει.

Μέχρι τον Ιούλιο, οι περισσότεροι δεν άντεξαν και γύρισαν στην πατρίδα τους. Η έκθεση του Βελγίου, που αποτελεί το τελευταίο οργανωμένο δείγμα Ανθρώπινων Ζωολογικών κήπων του σύγχρονου δυτικού κόσμου, διακόπηκε οριστικά το 1960, όταν το Κονγκό απέκτησε την ανεξαρτησία του.

Τα απομεινάρια μιας ντροπής

Ακόμα και σήμερα, εντοπίζονται απομεινάρια των Ανθρώπινων Ζωολογικών κήπων. Τον Απρίλιο του 1994 ένα δείγμα χωριού της Ακτής Ελεφαντοστού παρουσιάστηκε ως μέρος ενός Αφρικάνικου Σαφάρι στο Port-Saint-Père, κοντά στη Ναντ στη Γαλλία, που αργότερα ονομάστηκε «Πλανήτης Αγριανθρώπων» – «Planète Sauvage».

Επιπλέον, ένα Αφρικανικό χωριό, που προοριζόταν για φεστιβάλ τέχνης και πολιτισμού, διοργανώθηκε στο Ζωολογικό κήπο του Άουγκσμπουργκ, στη Γερμανία τον Ιούλιο του 2005, αποτελώντας αντικείμενο ευρείας κριτικής.

Επίσης, το 2007, Πυγμαίοι φιλοξενήθηκαν σε ένα ζωολογικό κήπο στο Μπραζαβίλ, στο Κονγκό, στο Φεστιβάλ Παν-Αφρικάνικης Μουσικής. Αν και τα μέλη της ομάδας των είκοσι ανθρώπων, ανάμεσά τους και ένα βρέφος ηλικίας τριών μηνών – δεν ήταν επίσημα στην έκθεση, αναγκάζονταν, ωστόσο, να συλλέγουν καυσόξυλα στο ζωολογικό κήπο για να μαγειρέψουν το φαγητό τους, ενώ, τους κινηματογραφούσαν οι τουρίστες και οι περαστικοί.

Μια ακόμα περίπτωση είναι αυτή της φυλής Jarawa, που ζει στο νησί Andaman της Ινδίας. Ένα βίντεο που κυκλοφόρησε το 2012 έδειξε εικόνες ενός ταξιδιού σαφάρι σε αυτό το νησί στον όμορφο κόλπο της Βεγγάλης, που αποτελεί ένα δημοφιλές τουριστικό αξιοθέατο. Το σαφάρι, ωστόσο, δεν παρουσίασε μόνο ζώα, αλλά επέτρεπε στους επισκέπτες να παρατηρήσουν τους ανθρώπους της φυλής Jarawa μέσα στο φυσικό τους περιβάλλον.

Αν και εξακολουθεί να ηχεί η μακρινή ανάμνηση των ανθρώπινων ζωολογικών κήπων σε όλο τον κόσμο, τέτοιες παραστάσεις είναι οριστικά καταδικαστέες. Τα κιόσκια και τα χωριά, που κατασκευάστηκαν βρίσκονται σήμερα σε ερείπια, ή απαντώνται μόνο σε ξεθωριασμένες αφίσες. Πολλοί είναι εκείνοι, ωστόσο, που υποστηρίζουν ότι τα επαίσχυντα επεισόδια και τα μέρη αυτά δεν πρέπει να θαφτούν και να ξεχαστούν, αλλά οφείλουν να παραμείνουν ως μια ζωντανή μαρτυρία για το παρελθόν και ως ένας τόπος ήσυχης ντροπής για την παγκόσμια ιστορία.

Όπως το 2013, όταν στη Δανία τα στελέχη της εταιρείας μάρκετινγκ Reputation Copenhagen είχαν τη φαεινή ιδέα να εκθέσουν ανέργους σε βιτρίνα, επιδεικνύοντας τα προσόντα, αλλά και την εργατικότητά τους, με την ελπίδα κάποιος περαστικός να γίνει εργοδότης τους.

Η περίπτωση της Σάρα Μπάαρτμαν

Η Σάαρτζι ή Σάρα Μπάαρτμαν ήταν μια νεαρή μαύρη που ανήκε στη νοτιοαφρικανική φυλή Κχόι ή φυλή των Οτεντότων, όπως υποτιμητικά την αποκαλούσαν οι Ολλανδοί άποικοι (στην καθομιλουμένη των Ολλανδών Οτεντότος σημαίνει χαζός, πνευματικά καθυστερημένος).

Η Σάρα παρουσίαζε έντονη στεατοπυγία, το οποίο σημαίνει ότι συγκέντρωνε περισσότερο λίπος γύρω από τους γλουτούς και τα οπίσθια. Αυτό σημαίνει ότι διέθετε δυσανάλογα ογκώδεις γλουτούς, μεγάλα στήθη και υπερμεγέθη γεννητικά όργανα.

Με στόχο να κερδίσει χρήματα αυτή αλλά κυρίως το αφεντικό της, ένας λευκός άνδρας με το όνομα Χένρικ Ρεζάρς, έρχεται στην Ευρώπη για να γίνει «διάσημη». Δηλαδή έκθεμα σε ζωολογικό κήπο.

Χαρακτηριστικά που για την φυλή της αποτελούν ένδειξη θηλυκότητας και γονιμότητας αλλά για τους ρατσιστές αποικιοκράτες γίνονται ερέθισμα για τις πλέον διεστραμμένες ερωτικές φαντασιώσεις. Με την εικόνα που είχαν οι λευκοί ρατσιστές για τους μαύρους να είναι πως επιδίδονται ασταμάτητα και διαρκώς σε σεξουαλικές δραστηριότητες. Ενώ για τους επιστήμονες της εποχής ήταν μια απτή απόδειξη της ζωώδους φύσης των μαύρων και της ανωτερότητας του λευκού ανθρώπου.

Η μαύρη Αφροδίτη, όπως την αποκάλεσαν σε ντοκιμαντέρ (ειρωνική επίκληση της θεάς του έρωτα) εξευτελίστηκε, ταπεινώθηκε, έγινε θέαμα σε τσίρκο, πειραματόζωο στους επιστήμονες- τόσο ζωντανή, όσο και νεκρή- θέαμα σε όργια των Γάλλων αριστοκρατών και πόρνη.

Η Σάρα πέθανε μόλις πέντε χρόνια μετά το ερχομό της στην πολιτισμένη Ευρώπη.
Η «μαύρη Αφροδίτη» κατόρθωσε τελικά να βρει τη γαλήνη αρκετά χρόνια μετά τον τραγικό θάνατό της, όταν τα λείψανά της επέστρεψαν με επισημότητα το 2002 στη Νότια Αφρική στο πλαίσιο του εορτασμού για την Ημέρα της Γυναίκας.