Σαν σήμερα: 14 Νοεμβρίου - Αν υπάρχει ένα βιβλίο που πρέπει όλοι να διαβάσουν, είναι ο Μόμπι Ντικ

«Μα, γιατί να κάτσω να διαβάσω την ιστορία ενός τρελού καπετάνιου με ένα πόδι που κυνηγάει μια λευκή φάλαινα;». Η απορία δεν είναι και τόσο παράλογη, όμως αν υπάρχει ένα βιβλίο που θα πρέπει να διαβάζουν αναγκαστικά οι πάντες -και μάλιστα σε μικρή ηλικία, αν και ποτέ δεν είναι αργά- αυτό είναι το Μόμπι Ντικ, του Χέρμαν Μέλβιλ, που εκδόθηκε για πρώτη φορά σαν σήμερα το 1851.

Ο Μόμπι Ντικ είναι κάτι πολύ περισσότερο από ένα βιβλίο για φάλαινες, αυτό το ξέρουμε πλέον όλοι. Τι είναι όμως στην πραγματικότητα;

Είναι αυτό που περιέγραψε ο ίδιος ο αφηγητής της ιστορίας, ο Ίσμαελ: «Φίλοι κρατήστε μου τα χέρια! Διότι και μόνο όταν συγκεντρώνω τις σκέψεις μου γι αυτόν τον Λεβιάθαν, με κουράζουν και με κάνουν να λιποθυμώ με την απέραντη περιεκτικότητά τους, σαν να περιλαμβάνει η ιστορία αυτή ολόκληρο τον κύκλο των επιστημών και όλες τις γενιές φαλαινών και ανθρώπων, και των μαστοδόντων, το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον τους, με όλα τα πανοράματα του σύμπαντος, χωρίς να αποκλείονται τα προάστια του».

Για τον Ίσμαελ, όλα είναι συνδεδεμένα και «δεν υπάρχει παραμονή σε κανένα μέρος. γιατί ταυτόχρονα όλα πρέπει να γίνονται παντού». Η αφήγηση παρεμποδίζεται διαρκώς από την ανάγκη του Ίσμαελ να εξετάζει το θέμα του από όλες τις οπτικές γωνίες, παραθέτοντας τις απόψεις διαφορετικών χαρακτήρων καθώς και τις προοπτικές διαφορετικών πολιτισμών και επιστημών, μαζί με ιστορικούς και μυθικούς παραλληλισμούς, τεχνικές λεπτομέρειες, αλλά και τα φιλοσοφικά ερωτήματα που όλα αυτά αναπόφευκτα γεννούν.

Ακόμη και στη μέση της τελικής καταδίωξης που οδηγεί το μυθιστόρημα στο τέλος του με εξαιρετική ορμή, ο Ίσμαελ δεν μπορεί να αντισταθεί στην εισαγωγή μιας υποσημείωσης για να διευκρινίσει τη χρήση ενός συγκεκριμένου όρου. Το αποτέλεσμα είναι ένα ασυνεχές κείμενο που στέκεται στη δική του ημιτέλεια ως «προσχέδιο ενός σχεδίου».

Ο μελετητής της λογοτεχνίας Φράνκο Μορέτι υποστηρίζει ότι μυθιστορήματα όπως το Μόμπι Ντικ και ο Οδυσσέας του Τζόις είναι τα ιερά κείμενα της σύγχρονης Δύσης, μέσα στα οποία αναζητά το δικό της μυστικό.

Ενώ όμως τα αρχαία έπη παρουσιάζουν τον κόσμο ως μια συνεκτική ολότητα, ο σύγχρονος κόσμος εκφράζεται εντελώς διαφορετικά: Μέσω του κατακερματισμού, του διαλόγου, της παρέκκλισης, σαν ένα κολάζ. Οι αφηγηματικές μέθοδοι του Μόμπι Ντικ ήταν τόσο επαναστατικές στην εποχή τους που μπέρδεψαν τους συγχρόνους του Μέλβιλ και το βιβλίο πέρασε γρήγορα στην αφάνεια.

Για τη φύση και τον άνθρωπο

Υπάρχουν δύο, αν όχι τρία βιβλία στον Μόμπι Ντικ, συγκεντρωμένα σε ένα. Οι αναγνώστες ήθελαν μια συνέχεια της σχετικά απλής θαλασσινής περιπέτειας που τους είχε δώσει ο Μέλβιλ στα πρώτα του μυθιστορήματα Typee (1846) και Omoo (1847).

Και στην αρχή, ο Μόμπι Ντικ φαίνεται να είναι ακριβώς αυτό. Παρόλο που η διάσημη φράση που ανοίγει το μυθιστόρημα -«Λέγε με Ίσμαελ»- υποδηλώνει μια περιπλοκότητα της ταυτότητάς του, ο Ίσμαελ αρχικά παρουσιάζεται ως ένας συμβατικός αφηγητής, λέγοντας ότι έφτιαξε την βαλίτσα του και «ξεκίνησε να πάει στο Κέιπ Χορν και τον Ειρηνικό».

Σύντομα, μέσα από τις εμπειρίες του σε ένα νησί του Ειρηνικού ο Ίσμαελ απελευθερώνεται από τα προσωπικά του όρια και τις πολιτιστικές και φυλετικές του προκαταλήψεις.

Όταν πλέον έχει επιβιβαστεί στο φαλαινοθηρικό, ο ίδιος απομακρύνεται από την προσωπική του οπτική και βλέπει την ιστορία και τα πράγματα μέσα από τους άλλους χαρακτήρες και γίνεται αγωγός φωνών, συμπεριλαμβανομένης κι εκείνης του πλοιάρχου Έιχαμπ. Αυτού του είδους η αφήγηση ήταν κάτι παραπάνω από τολμηρή την εποχή του Μέλβιλ. Ήταν πρωτόγνωρη.

Άλλες φωνές αναλαμβάνουν τη διήγηση επί ολόκληρα κεφάλαια, ειδικά εκείνη του Έιχαμπ, καθώς χτυπάει με το ξύλινο πόδι τις σανίδες του πλοίου σαν βασιλιάς Ληρ ή Ριχάρδος Γ'. Ο Έιχαμπ παίρνει την κεντρική σκηνή, όσο ο Ίσμαελ αναλύει τη «δημοκρατική αξιοπρέπεια» του πολυεθνικού πληρώματος του πλοίου που αποτελείται από «μιγάδες, αποστάτες και ναυαγούς και κανίβαλους».

Το πλοίο, σαν «ένας πεινασμένος φοιτητής με όλον τον Αριστοτέλη στο κεφάλι του», δεν στερείται αφηγηματικών περιστατικών. Η συνάντηση με ένα γιγαντιαίο καλαμάρι, ή ο τυφώνας, η ένταση ανάμεσα στον πλοιαρχο και τον Δεύτερο, όλα αποτελούν ευκαιρίες για μερικά εμβόλιμα κείμενα βαθιάς επιστημονικής και φοιλοσοφικής γνώσης και αναζήτησης, όσο η πορεία συνεχίζεται.

Και βέβαια η βία εναντίον της φύσης, που είναι αναμφίβολα τόσο ένα από τα κεντρικά θέματα του βιβλίου, όσο και ένα κεντρικό θέμα στην εποχή μας. «Ο πρώτος άνθρωπος που έσφαξε ένα μοσχάρι πρέπει να περάσει δίκη από τις αγελάδες», παρατηρεί ο Ίσμαελ, καταλήγοντας ότι οι κανίβαλοι δεν είναι πιο εγκληματίες από κάποιον που βασανίζει μια χήνα για να της πάρει το συκώτι και να φάει φουά γκρά.

Ανάμεσα στις πολλές πλευρές της αφήγησης είναι και εκείνη της φάλαινας που βασανίζεται και δεν έχει φωνή για να μας μεταδόσει την αγωνία της. Ο Ίσμαελ συλλογίζεται ακόμη και για την κλιματική αλλαγή, όταν σκέφτεται την «απεραντοσύνη των Πόλων που κάποτε έφτανε ως εκεί που σήμερα είναι οι τροπικοί».

Για κάποιους ο Μόμπι Ντικ είναι ένα βιβλίο για ένα από τα ισχυρότερα ανθρώπινα συναισθήματα: Την ανάγκη για εκδίκηση. Και πράγματι ο Έιχαμπ είναι κεντρικός χαρακτήρας στην αφήγηση. Μόνο αν αποκόψεις το σκελετό της αφήγησης από όλο το υπόλοιπο βιβλίο, όμως, κάτι που κάνουν συχνά κατ' ανάγκην οι ταινίες.

Όπως και το «Όνομα του Ρόδου» του Ουμπέρτο Έκο, ένα πολυσέλιδο βιβλίο γεμάτο με θεμελιώδεις φιλοσοφικές αναζητήσεις, έγινε μια απλή αστυνομική ιστορία του μεσαίωνα στη μεγάλη οθόνη, το ίδιο συμβαίνει με τον Μόμπι Ντικ αν επιχειρήσεις να εξηγήσεις τι πραγματεύεται με λίγες λέξεις.

Στην πραγματικότητα είναι ένα βιβλίο τραγικό, κωμικό, εκκεντρικό αλλά κυρίως βαθιά υπαρξιακό, που προσπαθεί να δώσει απαντήσεις σε αιώνια ερωτήματα, δημιουργώντας νέα σε κάθε του σελίδα.

Περισσότερα από 170 χρόνια μετά από την έκδοσή του, παραμένει πολύ επίκαιρο, αν μη τι άλλο για το βασικό λόγο της ύπαρξης της λογοτεχνίας: Αρνείται πεισματικά μέχρι σήμερα να αποκαλύψει το μυστικό του, μάλλον επειδή το μυστικό του δεν είναι παρά αυτό που θέλει και μπορεί να δει κάθε αναγνώστης.

Σαν σήμερα: Η 14η Νοεμβρίου στην Ιστορία

1851, ΗΠΑ. Εκδίδεται το μυθιστόρημα Μόμπι Ντικ, του Χέρμαν Μέλβιλ.

1922, Μόσχα. Ένα παρεκκλήσι, αφιερωμένο στον τσάρο Αλέξανδρο Γ', καταστρέφεται στη Μόσχα, στο πλαίσιο της πολιτικής εναντίον της εκκλησίας που εφαρμόζεται στη Ρωσία.

1928, Σαγκάη. Ο Στρατηγός Τσιάνγκ Κάι Σεκ, Πρόεδρος της Εθνικιστικής Κυβέρνησης της Κίνας, σε πορτρέτο του που έχει υπογράψει ο ίδιος.

1934, Λονδίνο. Ο Ιταλός τερματοφύλακας Κάρλο Καρεσόλι προσπαθεί ανεπιτυχώς να σταματήσει τη μπάλα κατά τη διάρκεια ενός αγώνα ανάμεσα στην Αγγλία και την Ιταλία, στο στάδιο Χάιμπουρι της Άρσεναλ.

1940, Κόβεντρι. Ο Καθεδρικός Ναός του Κόβεντρι, ένα από τα ωραιότερα δείγματα της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής του 14ου αιώνα, είναι ένας σωρός από ερείπια μετά το βομβαρδισμό της πόλης από τους Γερμανούς.

1962, Ινδία. Ένας νεαρός Θιβετιανός πρόσφυγας, που έφυγε από το Θιβέτ λόγω της κινεζικής κατοχής, κάθεται σκεπτικός στο στρατόπεδο προσφύγων, στο Ασάμ της Ινδίας.

1963, Τόκιο. Η πέμπτη διεθνής Έκθεση Αυτοκινήτου στο Τόκιο της Ιαπωνίας, παρουσιάζει όλα τα νέα μοντέλα.

1968, Παρίσι. Το σύνολο ανήκει στη συλλογή του Γάλλου σχεδιαστή μόδας Εμανουέλ Ουγκαρό, για την επόμενη επίδειξή του. Τόσο η μπλούζα όσο και το παντελόνι είναι ροζ...

1973, Λονδίνο. Η πριγκίπισσα Άννα και ο Λοχαγός Μαρκ Φίλιπς δέχονται την ευλογία του Αρχιεπισκόπου του Κάντερμπερι, μετά το γάμο τους στο Αββαείο του Ουέστμινστερ.

1973. Αρχίζουν στο Πολυτεχνείο οι γενικές συνελεύσεις των φοιτητών. Στο προαύλιο εκατοντάδες φοιτητές φωνάζουν αντιδικτατορικά συνθήματα. Η αστυνομία περικυκλώνει το κτίριο. Οι φοιτητές που μετείχαν στην παμφοιτητική συγκέντρωση στη Νομική μεταβαίνουν στο Πολυτεχνείο. Το βράδυ συγκροτείται η πρώτη Συντονιστική Επιτροπή και οργανώνεται η κατάληψη.

1989, Βερολίνο. Ένας Δυτικογερμανός με το μωρό του στην πλάτη, κόβει ένα κομμάτι από το τείχος του Βερολίνου. Άνθρωποι απ' όλα τα μέρη του κόσμου έρχονται στο Βερολίνο για να πάρουν ένα κομμάτι του τοίχου μετά την πτώση του.

1996, Βενετία. Η πλατεία του Αγίου Μάρκου, πλημμυρισμένη από τα νερά της βροχής. Οι βροχοπτώσεις έφτασαν το 1,1 μέτρο πάνω από τη συνηθισμένη στάθμη του νερού στην πόλη.

1999, Λας Βέγκας. Ο Ιδρυτής της Microsoft, Μπιλ Γκέιτς, μιλάει στο ξενοδοχείο Venetian του Λας Βέγκας για το μέλλον του ίντερνετ.

2015, Παρίσι. 137 νεκροί και περισσότεροι από 410τραυματίες είναι ο τραγικος απολογισμός των τρομοκρατικών επιθέσεων σε διαφορετικά σημεία του Παρισιού, μεταξύ των οποίων και το κατάμεστο θέατρο Μπατακλάν.