Ο σκοτεινός άγγελος του Καραβάτζιο: Η μορφή που στοίχειωσε τρία αριστουργήματα

Το αγόρι ουρλιάζει. Το κεφάλι του πιέζεται προς τα κάτω, το μάγουλό του στραβώνει κάτω από τον αντίχειρα ενός άνδρα που τον κρατά απ’ τον λαιμό. Στην άλλη του παλάμη, ο Αβραάμ σηκώνει το μαχαίρι που ετοιμάζεται να σφάξει τον γιο του. Η «Θυσία του Ισαάκ» του Καραβάτζιο, στο Ουφίτσι, παραμένει ένα από τα πιο σκληρά έργα του μπαρόκ – και το πρόσωπο του παιδιού τόσο αληθινό ώστε σχεδόν ακούς την ανάσα του να κόβεται.

Αυτό το πρόσωπο δεν εμφανίζεται μόνο εδώ. Ξαναβγαίνει από τις σκιές στον «Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή», αγκαλιάζοντας ένα κριάρι με βλέμμα μισόπαιχτο, μισοερωτικό. Και χαμογελά με θράσος – με μαύρα φτερά να πλαισιώνουν το κορμί του – στον «Victorious Cupid», το αριστούργημα που παρουσιάζεται αυτές τις μέρες στη Wallace Collection του Λονδίνου.

Ο Έρωτας που προκαλεί αμηχανία

Ο «Victorious Cupid» θεωρείται το πιο «απρεπές» έργο του Καραβάτζιο. Ο Έρωτας δεν είναι αγγελούδι αλλά σχεδόν δαιμονικός, ένας δρόμιος πιτσιρικάς που πατά θριαμβευτικά πάνω σε σύμβολα τέχνης, επιστήμης και εξουσίας – σαν να τις καταστρέφει όλες για τη δύναμη της επιθυμίας. Και όλα αυτά με το πρόσωπο του ίδιου αγοριού που πριν είχε απειληθεί με τον θάνατο από τον ίδιο του τον πατέρα.

Η ανατριχίλα δεν είναι τυχαία, ούτε τυχαίο το μοντέλο.

Το αγόρι έχει όνομα: Τσέκο

Αρχειακή μαρτυρία του 1649 αποκαλύπτει ότι ο Βρετανός ταξιδιώτης Richard Symonds είχε μάθει πως το αγόρι ήταν «ο μαθητής και υπηρέτης του Καραβάτζιο. Το όνομά του: Cecco del Caravaggio.

Δεν ήταν μύθος. Ο Τσέκο εμφανίζεται συστηματικά ως το μοντέλο του ζωγράφου στη Ρώμη των αρχών του 17ου αιώνα. Και, όπως ο Σαλαΐ για τον Λεονάρντο, έγινε κάτι παραπάνω από βοηθός: μαθητής και κρυφή σκιά ενός ζωγράφου που έζησε πάντα στα όρια του αποδεκτού.

Μαθητής και κληρονόμος του σκοταδιού

Ο Τσέκο δεν ήταν μόνο μοντέλο. Έγινε ζωγράφος με δικό του ύφος, εμφανώς επηρεασμένο από την αισθητική του δασκάλου του: φρούτα που γυαλίζουν στο μισοσκόταδο, πρόσωπα πνιγμένα σε ερωτισμό και φόβο, ανακλάσεις σε ποτήρια που θυμίζουν τον «Αγόρι που το δάγκωσε σαύρα».

Και όμως, η σχέση τους παραμένει στο όριο ανάμεσα στη βιογραφία και τον μύθο. Ό,τι κι αν υπήρξε, ήταν κάτι αρκετά ισχυρό ώστε να αποτυπωθεί για πάντα σε τρία από τα πιο τρομακτικά και σαγηνευτικά έργα της εποχής.

Αμαρτία, ενοχή και λύτρωση

Η βίαιη ζωή του Καραβάτζιο –μαχαιρώματα, φυγές, φόνοι– διαπέρασε την τέχνη του μέχρι τέλους. Ζωγράφισε το ίδιο του το πρόσωπο πάνω στο κομμένο κεφάλι του Γολιάθ, σαν να φαντάστηκε τον εαυτό του ήδη τιμωρημένο, ήδη νεκρό.

Η μορφή του Τσέκο, όμως, παραμένει η πιο αινιγματική: άλλοτε θύμα, άλλοτε θεός της επιθυμίας, πάντα φορέας μιας άγριας ενέργειας που ο Καραβάτζιο έβλεπε γύρω του – και μέσα του.