«Κυνηγός» πολιτιστικών θησαυρών: Ο Έλληνας αρχαιολόγος που «πολεμά» τους αρχαιοκάπηλους

Ένας άνθρωπος που έχει αφιερώσει τη ζωή του στο να αλλάξει αυτή την πραγματικότητα είναι ο Χρήστος Τσιρογιάννης, Έλληνας εγκληματολογικός αρχαιολόγος και λέκτορας στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ.

Τα τελευταία σχεδόν 20 χρόνια, ο 52χρονος ερευνά συστηματικά συλλογές μουσείων, οίκων δημοπρασιών και ιδιωτών, εντοπίζοντας αρχαιότητες που έχουν διακινηθεί παράνομα.

Πρόσφατα, ο Τσιρογιάννης εντόπισε δύο αντικείμενα που επρόκειτο να δημοπρατηθούν από τον οίκο Bonhams στο Λονδίνο και τα οποία, όπως προέκυψε, είχαν περάσει από τα χέρια καταδικασμένου διακινητή αρχαιοτήτων.

Μετά από σχετική ενημέρωση του CNNi, τα αντικείμενα αποσύρθηκαν από τη δημοπρασία της 4ης Δεκεμβρίου, ενώ ο οίκος δήλωσε ότι βρίσκονται υπό περαιτέρω έλεγχο.

Πρόκειται για ένα ελληνικό πήλινο γυναικείο ειδώλιο (400–200 π.Χ.) και μία πελίκη, ένα είδος αμφορέα (400–300 π.Χ.), έργα Ελλήνων τεχνιτών στη νότια Ιταλία. Η αξία τους είχε εκτιμηθεί μεταξύ 2.000 και 3.000 λιρών το καθένα.

Οι αποσύρσεις αυτές αποτελούν μόνο ένα μικρό μέρος της δουλειάς του Τσιρογιάννη. Όπως ο ίδιος εξηγεί, η έρευνά του έχει εντοπίσει περισσότερα από 1.700 αντικείμενα που πέρασαν από διεθνή κυκλώματα αρχαιοκαπηλίας, ενώ έχει συμβάλει άμεσα στην επιστροφή εκατοντάδων αρχαιοτήτων στις αρμόδιες αρχές 15 χωρών, μεταξύ των οποίων η Ελλάδα, η Ιταλία, η Αίγυπτος και η Τουρκία.

Ο «χάρτης» της αρχαιοκαπηλίας

Η παγκόσμια έρευνα για το οργανωμένο λαθρεμπόριο αρχαιοτήτων ξεκίνησε ουσιαστικά πριν από 30 χρόνια, έπειτα από ένα τυχαίο αλλά καθοριστικό γεγονός. Το 1995, μετά τον θάνατο του Ιταλού πρώην αστυνομικού Πασκουάλε Καμέρα σε τροχαίο δυστύχημα, οι αρχές εντόπισαν στο αυτοκίνητό του φωτογραφίες Polaroid αρχαιοτήτων. Οι έρευνες που ακολούθησαν αποκάλυψαν ένα χειρόγραφο διάγραμμα που χαρτογραφούσε ένα εκτεταμένο διεθνές δίκτυο διακινητών, από τυμβωρύχους έως κορυφαίους εμπόρους τέχνης.

Από αυτή την υπόθεση προέκυψαν καταδίκες σημαντικών μορφών της αρχαιοκαπηλίας, όπως των Ιταλών εμπόρων Τζάκομο Μέντιτσι και Τζιανφράνκο Μπεκίνα. Αν και ο Τσιρογιάννης δεν συμμετείχε στις αρχικές έρευνες, τα αρχεία αυτών των υποθέσεων αποτέλεσαν βασικό εργαλείο στο έργο του.

Σήμερα, εκτός από τη διδασκαλία του στο Κέιμπριτζ, είναι ειδικός σε θέματα αρχαιοτήτων στο Ομοσπονδιακό Γραφείο Πολιτισμού της Ελβετίας και επικεφαλής ερευνών για την παράνομη διακίνηση πολιτιστικής κληρονομιάς στο πλαίσιο της UNESCO στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο.

Η μέθοδός του βασίζεται στη διασταύρωση αντικειμένων που εμφανίζονται σε μουσεία και δημοπρασίες με φωτογραφικά αρχεία κατασχεμένων αρχαιοτήτων. Στην περίπτωση των αντικειμένων της Bonhams, και τα δύο είχαν εντοπιστεί στο αρχείο του Μπεκίνα, το οποίο περιλαμβάνει δεκάδες χιλιάδες φωτογραφίες αντικειμένων που είχαν πωληθεί πριν από τις αστυνομικές εφόδους.

Ένα εύκολο έγκλημα

Σε αντίθεση με διάσημους πίνακες ζωγραφικής, οι αρχαιότητες αποτελούν πιο «εύκολο στόχο» για τα οργανωμένα κυκλώματα, καθώς συχνά προέρχονται από παράνομες ανασκαφές σε άγνωστους αρχαιολογικούς χώρους. Όπως τονίζει ο Τσιρογιάννης, σε πολλές περιπτώσεις τα κράτη δεν γνωρίζουν καν ότι έχουν λεηλατηθεί.

Τα αντικείμενα αυτά συνοδεύονται συνήθως από ψευδή ή ελλιπή στοιχεία προέλευσης, με κρίσιμα κενά που αποκρύπτουν το παράνομο παρελθόν τους. «Ποτέ δεν εξηγείται πώς ο πρώτος συλλέκτης απέκτησε το αντικείμενο», σημειώνει.

Από την παιδική έμπνευση στην αποστολή ζωής

Ο Τσιρογιάννης αποφάσισε να γίνει αρχαιολόγος σε ηλικία μόλις τεσσάρων ετών, εμπνευσμένος από τους γονείς του και από τις φωτογραφίες της ανακάλυψης των βασιλικών τάφων της αρχαίας Μακεδονίας. Αν και ονειρευόταν να ανασκάπτει ξεχασμένους θησαυρούς, η καριέρα του τον οδήγησε τελικά στο «σκάψιμο» των εγκλημάτων γύρω από αυτούς.

Η εμπλοκή του με τις αρχές ξεκίνησε κατά τη στρατιωτική του θητεία και ενισχύθηκε μέσω της συνεργασίας του με την ελληνική και την ιταλική αστυνομία, αποκτώντας πρόσβαση σε κρίσιμα αρχεία διακινητών.

Πίεση σε ιδρύματα και πανεπιστήμια

Η δράση του έχει συχνά φέρει τον Τσιρογιάννη σε σύγκρουση με τον κόσμο της τέχνης. Όπως υποστηρίζει, οι μεγάλοι οίκοι δημοπρασιών οφείλουν να διασταυρώνουν τα αντικείμενά τους με τα αρχεία των ιταλικών αρχών πριν από κάθε πώληση — μια διαδικασία που, όπως λέει, είναι δωρεάν αλλά συχνά παραμελείται.

Παράλληλα, ασκεί κριτική και στα πανεπιστήμια, επισημαίνοντας την απουσία εκπαιδευτικών προγραμμάτων για την παράνομη διακίνηση αρχαιοτήτων, γεγονός που, κατά την άποψή του, δεν είναι τυχαίο.

Ένα σπάνιο παράδειγμα συνεργασίας

Μέχρι σήμερα, μόνο ένα μουσείο έχει ανταποκριθεί πλήρως στο κάλεσμά του: το Allard Pierson στο Άμστερνταμ. Το μουσείο συνεργάζεται ενεργά με τον Τσιρογιάννη για τον έλεγχο περίπου 10.000 αντικειμένων που αποκτήθηκαν μετά το 1970 και έχει συμφωνήσει κατ’ αρχήν να επιστρέψει ορισμένα από αυτά στην Ιταλία.

Όπως δηλώνουν οι υπεύθυνοι του μουσείου, στόχος είναι η πλήρης διαφάνεια και η αποδοχή της ευθύνης για τη συμμετοχή σε ένα σύστημα που επί δεκαετίες συντηρούσε την αγορά παράνομα διακινούμενων αρχαιοτήτων.

Για τον Χρήστο Τσιρογιάννη, αυτή η στάση αποτελεί το μοναδικό δρόμο προς ένα πιο ηθικό και καθαρό μέλλον για τον παγκόσμιο πολιτισμό.

The forensic archaeologist on the hunt for trafficked antiquities