«Οι πίνακες άρχισαν να θεωρούνται χρήμα»: Γιατί γίνονταν τόσες κλοπές έργων τέχνης το '70

Τον Μάιο του 1972, δύο άνδρες εισέβαλαν στο Μουσείο Τέχνης του Γούρτσεστερ (Worcester Art Museum) στη Μασαχουσέτη και απέσπασαν τέσσερα έργα ζωγραφικής — μεταξύ αυτών πίνακες των Πάμπλο Πικάσο και Πολ Γκωγκέν — συνολικής αξίας περίπου 2 εκατομμυρίων δολαρίων. Η New York Times το χαρακτήρισε τότε «μία από τις μεγαλύτερες κλοπές τέχνης της σύγχρονης εποχής».

Το περιστατικό αυτό προμήνυσε μια σειρά από παρόμοιες υποθέσεις, με πιο διάσημη την κλοπή από το Μουσείο Ίζαμπελα Στιούαρτ Γκάρντνερ (Isabella Stewart Gardner Museum) στη Βοστώνη το 1990, όπου εκλάπησαν έργα αξίας 500 εκατομμυρίων δολαρίων — η μεγαλύτερη ανεξιχνίαστη ληστεία τέχνης στην ιστορία των ΗΠΑ.

Μια δεκαετία που άλλαξε τη σχέση με την τέχνη

Σύμφωνα με τον ιστορικό τέχνης Τομ Φλιν (Tom Flynn), η δεκαετία του ’70 σηματοδότησε μια ριζική αλλαγή στον τρόπο που αντιμετωπιζόταν η τέχνη:

«Οι πίνακες ξαφνικά άρχισαν να θεωρούνται χρήμα».

Τα έργα τέχνης άρχισαν να αντιμετωπίζονται όχι μόνο ως πολιτιστικά αγαθά, αλλά ως επενδυτικά αντικείμενα. Η δημοτικότητα της τηλεοπτικής εκπομπής Antiques Roadshow, που ξεκίνησε το 1977 στο BBC, έπαιξε ρόλο στη μαζικοποίηση της αγοράς έργων τέχνης και στην αποτίμησή τους ως περιουσιακών στοιχείων.

Την ίδια στιγμή, τα μουσεία αντιμετώπιζαν σοβαρές ελλείψεις πόρων και προσωπικού. Η ασφάλεια ήταν στοιχειώδης, οι φύλακες συχνά απροετοίμαστοι, ενώ οι περικοπές στη χρηματοδότηση, λόγω πληθωρισμού και οικονομικής κρίσης, έκαναν τα έργα εύκολο στόχο. Οι εφημερίδες της εποχής προειδοποιούσαν για «κρίση χρηματοδότησης» στα μουσεία και αυξημένα περιστατικά διαρρήξεων.

Ο μύθος του «ευγενή ληστή»

Παράλληλα, οι κινηματογραφικές παραγωγές της δεκαετίας του ’60 και του ’70, όπως το Topkapi και το «Πώς να κλέψετε ένα εκατομμύριο» (How to Steal a Million), συνέβαλαν στη δημιουργία ενός ρομαντικοποιημένου προτύπου: του χαρισματικού, κοσμοπολίτη ληστή έργων τέχνης.
Η συγγραφέας και ιστορικός τέχνης Σούζαν Ρόναλντ (Susan Ronald) εξηγεί:

«Η γοητεία αυτών των χαρακτήρων οφείλεται στο ότι “ξεγελούν το σύστημα”. Οι κλοπές έργων τέχνης σπάνια αφορούν ιδιώτες, επομένως θεωρούνται σχεδόν αποδεκτές. Είναι μια πράξη ενάντια στο κατεστημένο.»

Η εικόνα αυτή διαμόρφωσε μια πολιτιστική ανοχή γύρω από τις ληστείες τέχνης — μια λανθασμένη εντύπωση ότι πρόκειται για “αναίμακτα εγκλήματα”, παρότι στην πραγματικότητα πρόκειται για σοβαρές πολιτιστικές απώλειες.

Το «The Mastermind» και η απομυθοποίηση του εγκλήματος

Η νέα ταινία The Mastermind, σε σκηνοθεσία της Κέλι Ράιχαρντ (Kelly Reichardt) και με πρωταγωνιστή τον Τζος Ο’Κόνορ (Josh O’Connor), εμπνέεται από τα γεγονότα του 1972 και αποδομεί τη γοητεία του «καλλιτεχνικού εγκλήματος». Ο κεντρικός χαρακτήρας, ένας μορφωμένος αλλά αποτυχημένος απόφοιτος σχολής καλών τεχνών, σχεδιάζει μια ληστεία που γρήγορα καταρρέει υπό το βάρος των ίδιων των ψευδαισθήσεών του.

Η Ράιχαρντ σχολιάζει:

«Όταν εξετάζεις τις λεπτομέρειες μιας ληστείας, χάνεται η γυαλιστερή εικόνα — και αποκαλύπτεται η ωμή πραγματικότητα.»

Η κληρονομιά μιας εποχής

Οι ληστείες έργων τέχνης της δεκαετίας του 1970 δεν ήταν απλώς αποτέλεσμα κοινωνικής αναταραχής ή κακής φύλαξης· ήταν αντανάκλαση μιας νέας εποχής, όπου η τέχνη έγινε οικονομικό προϊόν και εργαλείο κύρους. Όπως σημειώνει ο Φλιν:

«Το πρόβλημα δεν βρισκόταν μόνο στις ρωγμές των τοίχων, αλλά στο ίδιο το πλαίσιο της αξίας.»

Σήμερα, οι μεγάλες ληστείες έργων τέχνης έχουν μειωθεί αισθητά, όμως η απειλή δεν έχει εξαφανιστεί. Ο ειδικός διαχείρισης πολιτιστικής κληρονομιάς Βέρνον Ράπλεϊ (Vernon Rapley) προειδοποιεί:

«Δεν είναι μόνο θέμα ασφαλείας ή φύλαξης· αν δεν επενδύσουμε στη συντήρηση των ίδιων των κτηρίων, τότε το κλίμα και η φθορά θα αποτελέσουν ίσως μεγαλύτερη απειλή για την τέχνη απ’ ό,τι οι εγκληματίες.»