Το «παράδοξο» του horror: Πώς οι ταινίες τρόμου μπορούν να καταπραΰνουν το άγχος μας

Ο φόβος ως φάρμακο

Ποιος θα το φανταζόταν ότι το να καθόμαστε στον καναπέ και να βλέπουμε το The Exorcist ή το The Shining μπορεί να μας κάνει καλό; Κι όμως, σύμφωνα με ψυχολόγους και νευροεπιστήμονες, οι ιστορίες τρόμου ίσως να αποτελούν έναν ασφαλή τρόπο για να εξασκηθούμε στον φόβο – και τελικά να μάθουμε να τον ελέγχουμε.

«Το παράδοξο του τρόμου είναι ένα παλιό αίνιγμα», εξηγεί ο ερευνητής Μαρκ Μίλερ, από το Πανεπιστήμιο Monash της Αυστραλίας και το Πανεπιστήμιο του Τορόντο. «Είμαστε φτιαγμένοι να αποφεύγουμε ό,τι είναι απειλητικό ή αποκρουστικό. Κι όμως, νιώθουμε έλξη προς το να εκτεθούμε σε αυτό μέσα από την τέχνη».

Ο φόβος, λέει ο Μίλερ, είναι μια αρχέγονη συναισθηματική αντίδραση που αναπτύχθηκε για να μας προστατεύει. Ωστόσο, μέσα σε ελεγχόμενα πλαίσια —όπως μια κινηματογραφική αίθουσα ή ο καναπές μας— μετατρέπεται σε πεδίο «παιχνιδιού» που μας επιτρέπει να δοκιμάζουμε τα όριά μας χωρίς πραγματικό κίνδυνο.

Η γοητεία του μακάβριου

Ο Κόλταν Σκρίβνερ, ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο της Αριζόνα και συγγραφέας του βιβλίου Morbidly Curious: A Scientist Explains Why We Can't Look Away, έχει αφιερώσει την καριέρα του στην έρευνα του γιατί μας ελκύουν οι ιστορίες τρόμου.

«Από τα αρχαιότερα κείμενα, όπως το Έπος του Γκιλγκαμές, βλέπουμε δαίμονες και τέρατα», λέει. «Ο τρόμος είναι τόσο παλιός όσο και η ίδια η γλώσσα».

Σύμφωνα με τον Σκρίβνερ, οι ιστορίες αυτές λειτουργούν σαν «προσομοιώσεις κινδύνου». Μας διδάσκουν, μέσω φαντασίας, πώς να αντιδρούμε σε απειλές. Όπως τα ζώα παρατηρούν από απόσταση τα αρπακτικά, έτσι κι εμείς, μέσω των ταινιών, «εκπαιδεύουμε» τον εγκέφαλό μας στη διαχείριση του φόβου.

Οι τρεις τύποι φίλων του τρόμου

Σε έρευνά του με περισσότερους από 400 συμμετέχοντες, ο Σκρίβνερ εντόπισε τρεις βασικές κατηγορίες θεατών τρόμου:

Οι Adrenaline Junkies – επιδιώκουν τη φυσική ένταση, την αδρεναλίνη, την αίσθηση του «ζωντανού» μέσα από τον φόβο.

Οι White Knucklers – δεν τους αρέσει ο τρόμος, αλλά αγαπούν το αίσθημα νίκης όταν τον ξεπερνούν.

Οι Dark Copers – χρησιμοποιούν τον τρόμο ως ψυχολογικό καταφύγιο. Συγκρίνοντας τη φρίκη της οθόνης με τη δική τους ζωή, νιώθουν ασφάλεια και έλεγχο.

«Κάθε μία από αυτές τις ομάδες βρίσκει διαφορετικό νόημα στην ανατριχίλα», σημειώνει ο Σκρίβνερ. «Ο τρόμος μπορεί να είναι παιχνίδι, πρόκληση ή ψυχοθεραπεία».

Όταν ο φόβος δυναμώνει το μυαλό

Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι η εξοικείωση με τον φόβο μέσα από την τέχνη του τρόμου «εκπαιδεύει» τον εγκέφαλο να διαχειρίζεται την αβεβαιότητα. «Ο εγκέφαλος λειτουργεί σαν μια μηχανή προβλέψεων», εξηγεί ο Μίλερ. «Όσο περισσότερο εξασκείται να προβλέπει απειλές, τόσο πιο αποτελεσματικά αντιμετωπίζει το άγχος».

Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, οι λάτρεις των ταινιών τρόμου έδειξαν υψηλότερη ψυχική ανθεκτικότητα, σύμφωνα με τα δεδομένα του Σκρίβνερ. Ήταν πιο πιθανό να δηλώσουν ότι «αντιμετωπίζουν την κρίση με ψυχραιμία» και ότι «πιστεύουν στην ικανότητά τους να αντεπεξέλθουν στις δυσκολίες».

Τρόμος ως θεραπεία

Η ιδέα του «θεραπευτικού φόβου» έχει ήδη αρχίσει να εφαρμόζεται. Στην Ολλανδία, ερευνητές ανέπτυξαν ένα βιντεοπαιχνίδι με τίτλο MindLight, στο οποίο παιδιά με άγχος μαθαίνουν να ελέγχουν τον φόβο τους μέσα σε ένα ψηφιακό «στοιχειωμένο σπίτι». Όσο πιο ήρεμα παραμένουν, τόσο φωτίζεται το περιβάλλον και οι «τέρατες» μεταμορφώνονται σε χαριτωμένα γατάκια.

Τα αποτελέσματα είναι εντυπωσιακά: η μέθοδος αυτή φαίνεται να είναι εξίσου αποτελεσματική με την κλασική γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία.

Η τέχνη του να φοβάσαι με ασφάλεια

Ο Σκρίβνερ πιστεύει ότι οι ιστορίες τρόμου μπορούν να ενταχθούν στο θεραπευτικό οπλοστάσιο της ψυχολογίας. «Μας διδάσκουν να επανεκτιμούμε τον φόβο, να αντέχουμε τη δυσφορία και να ανακτούμε τον έλεγχο», λέει.

Αν λοιπόν αποφεύγετε τις ταινίες τρόμου, ίσως ήρθε η ώρα να το ξανασκεφτείτε. Ξεκινήστε από κάτι ελαφρύ —ένα βιβλίο ή μια ταινία που να σας ιντριγκάρει, χωρίς να σας τρομάζει υπερβολικά.

Μπορεί να ανακαλύψετε ότι, πίσω από τα τέρατα και τις σκιές, κρύβεται ένας απρόσμενος σύμμαχος: η ηρεμία.