Η αρχή της μοντέρνας τέχνης; Το μυστικό του πίνακα που ήταν πολύ μπροστά από την εποχή του

Για δεκαετίες, οι ιστορικοί της τέχνης αναζητούν τη στιγμή όπου η παραδοσιακή ζωγραφική έδωσε τη θέση της στη «μοντέρνα τέχνη». Οι περισσότεροι την τοποθετούν στον 19ο αιώνα, σε έργα όπως το Le Déjeuner sur l'Herbe του Μανέ ή το The Third of May 1808 του Γκόγια. Όμως μια νέα έκθεση στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου προτείνει κάτι ανατρεπτικό: ότι η πραγματική τομή ίσως έγινε σχεδόν έναν αιώνα νωρίτερα, το 1768, με τον πίνακα του Joseph Wright of Derby An Experiment on a Bird in the Air Pump.

Ο πίνακας απεικονίζει ένα επιστημονικό πείραμα — μια στιγμή όπου αφαιρείται το οξυγόνο από μια γυάλινη σφαίρα με ένα πουλί παγιδευμένο μέσα. Οι θεατές, βυθισμένοι στο ημίφως, αντιδρούν διαφορετικά: τρόμος, περιέργεια, αδιαφορία, έκσταση. Ο Wright, με επιδεξιότητα που θυμίζει Καραβάτζιο, παίζει με το φως και το σκοτάδι, όχι μόνο αισθητικά, αλλά και συμβολικά — ανάμεσα στη γνώση και την ηθική, στην πρόοδο και στον φόβο.

Η επιμελήτρια της έκθεσης, Christine Riding, σημειώνει ότι ο Wright ζούσε σε μια εποχή όπου η τέχνη και η επιστήμη δεν διαχωρίζονταν ακόμη: «Ήταν ένας κόσμος που δεν έβλεπε αντίθεση ανάμεσά τους — τις θεωρούσαν δύο όψεις του ίδιου νομίσματος».

Η τόλμη του Wright δεν περιορίζεται στη θεματολογία. Ενσωματώνει στοιχεία της Αναγέννησης και του Μπαρόκ, αλλά τα χρησιμοποιεί για να μιλήσει για κάτι απολύτως σύγχρονο: τη διάδοση της γνώσης, τη βιομηχανική επανάσταση που γεννιόταν και τις ηθικές ανησυχίες που τη συνόδευαν. Ο ίδιος συνδεόταν με επιστήμονες και βιομηχάνους της εποχής, όπως τα μέλη της περίφημης Lunar Society του Μπέρμιγχαμ, που συζητούσαν για την τεχνολογική πρόοδο και τις κοινωνικές της συνέπειες.

Εκεί ακριβώς εντοπίζεται η «μοντέρνα» φύση του έργου του: ο σκεπτικισμός απέναντι στην πρόοδο. Ο κεντρικός επιστήμονας, με το χέρι του έτοιμο να ανοίξει ή να κλείσει τη βαλβίδα, μοιάζει να απευθύνει ερώτηση στον θεατή — όχι απλώς για τη μοίρα του πουλιού, αλλά για το πού οδηγεί η ανθρώπινη περιέργεια όταν ξεπερνά τα όρια.

Όπως αργότερα ο Γκόγια στα Disasters of War, ο Wright δεν προσφέρει απαντήσεις, αλλά αφήνει ανοιχτό το ερώτημα: μπορεί η γνώση να είναι και καταστροφική;

Σήμερα, το An Experiment on a Bird in the Air Pump μοιάζει περισσότερο από ποτέ επίκαιρο. Αν και ανήκει στην εποχή του Διαφωτισμού, προαναγγέλλει τη σύγχρονη αγωνία για τη σχέση ανάμεσα στην επιστήμη, την ηθική και την εξουσία. Ίσως λοιπόν, όπως υποστηρίζει η Riding, «ο Wright να ήταν ο πρώτος πραγματικά μοντέρνος καλλιτέχνης — απλώς δεν το γνωρίζαμε ακόμη».