Γιώργος Κουτλής: «Το θέατρο υπάρχει για να αναταράσσει τα λιμνάζοντα ύδατα της κοινωνίας»

Ο Γιώργος Κουτλής ανήκει σε εκείνη την κατηγορία των νέων σκηνοθετών που δεν προκύπτουν από ιδεολογικά μανιφέστα αλλά από την καθημερινή, επίμονη επαφή με την πράξη του θεάτρου — από το σχολικό εργαστήρι που τον «έκλεψε» στα έφηβα χρόνια μέχρι τις σπουδές και τις διεθνείς αναζητήσεις που διαμόρφωσαν το ένστικτό του.

Στη συζήτησή μας αποκαλύπτει ότι ο δρόμος του ξεκίνησε μάλλον από περιέργεια και παιχνίδι, συνέχισε μέσα από ερασιτεχνικές ομάδες και σεμινάρια, πέρασε από νομικές σπουδές και τελικά βρήκε στέγη στο Ωδείο Αθηνών και σε μεταπτυχιακές εμπειρίες στη Ρωσία — αλλά, όπως λέει ο ίδιος, η καλλιτεχνική του ταυτότητα διαμορφώνεται στην πρόβα, με τους ηθοποιούς, «όπου το ένστικτο ποτίζεται και μετά εμπιστεύεσαι το αποτέλεσμα».

Στη συνέντευξη αυτή, ο Κουτλής μιλάει για τον τρόπο με τον οποίο επιλέγει έργα — όχι ως θεωρητικός, αλλά ως άνθρωπος που «καιγόταν» από το εσωτερικό τους νόημα — και για την ανάγκη να βγαίνει από τη ζώνη ασφάλειας για να προκληθεί ουσιαστικός κραδασμός στη σκηνή. Το ενδιαφέρον του για το κοινωνικό, το πολιτικό και το υπαρξιακό — η κριτική στην υπερπαραγωγικότητα και την αποκτηνωτική βία της σύγχρονης εργασίας — γίνεται σαφές μέσα από την προσέγγιση του στο έργο Η Κουζίνα του Άρνολντ Γουέσκερ: ένα έργο που τον τράβηξε λόγω του ρυθμού, της φόρμας και της δυνατότητας να φωτίσει τις σύγχρονες ανισορροπίες.

Στο πρακτικό επίπεδο, ο Κουτλής περιγράφει μια εργασιακή πρακτική που βασίζεται στην αυθεντική συνεργασία: μουσικοί που γίνονται ηθοποιοί, ηθοποιοί που παίζουν μουσική, choreographer και sound designer που συνδημιουργούν μια «συνθετική» πρόβα. Η παράσταση της «Κουζίνας» με 14 καλλιτέχνες είναι, όπως μας λέει, αποτέλεσμα διαρκούς συνεννόησης, πειραματισμού και της πίστης ότι το θέατρο πρέπει να «αναταράσσει» την κοινωνία — όχι για την αναταραχή καθεαυτή, αλλά για να ξυπνήσει το χαμένο ζωντανό στοιχείο της ζωής.

Ακολουθεί η πλήρης συνέντευξη:

Μπορείτε να μας πείτε λίγο για το πώς ξεκινήσατε: τι σας οδήγησε στο θέατρο, ποιες ήταν οι πρώτες σας σκέψεις ως σκηνοθέτης, και πώς συνδιαμορφώθηκε η καλλιτεχνική σας ταυτότητα μέσα από την εκπαίδευσή σας.

Γιώργος Κουτλής: Με το θέατρο ήρθα σε επαφή στο σχολείο, στο γυμνάσιο. Άκουσα ότι υπάρχει θεατρική ομάδα, είδα ότι είχε πολλά κορίτσια κι ότι μπορεί να έχανα και κανένα μάθημα και είπα να το δοκιμάσω. Πέρασα φανταστικά, είχε πολλή πλάκα και η όλη η διαδικασία έμοιαζε με ένα ομαδικό παιχνίδι. Οπότε, μου φάνηκε ωραία ασχολία! Έτσι, αφού τελείωσα το σχολείο και όσο σπούδαζα στη Νομική, συνέχισα σε ερασιτεχνικές ομάδες και σε κάποια σεμινάρια. Εκεί σιγά σιγά άρχισε να με πορώνει περισσότερο. Άρχισα να περνάω όλο και περισσότερο χρόνο εκεί παρά στο πανεπιστήμιο. Ε, και αφού έβλεπα ότι κάνοντας θέατρο είμαι χαρούμενος, αποφάσισα να δοκιμάσω την τύχη μου και να δώσω εξετάσεις σε δραματικές σχολές. Την πρώτη χρονιά κόπηκα αλλά δεν το έβαλα κάτω. Έδωσα ξανά και μπήκα στο Ωδείο Αθηνών. Μετά η μοίρα-τύχη μού έφερε ως καθηγητή τον Δημήτρη Ήμελλο, ο οποίος με καθόρισε καλλιτεχνικά και νομίζω η συνάντησή μας έφερε και την απόφαση να συνεχίσω τις σπουδές μου στη Ρωσία. Τώρα σχετικά με τη σκηνοθεσία, πριν καν ασχοληθώ με το θέατρο, ήμουν ερωτευμένος με το σινεμά. Από παιδάκι έβλεπα ασταμάτητα ταινίες και λάτρευα να ψαχουλεύω πληροφορίες για το πώς γυρίστηκαν. Νομίζω, δηλαδή, πως μάλλον σκηνοθέτης σινεμά ήθελα να γίνω, αλλά κάπως καταλάθος στην πορεία ερωτεύτηκα την θεατρική πρόβα και τη διαδικασία της δημιουργίας μιας παράστασης κι έτσι έμεινα -για την ώρα τουλάχιστον- στο θέατρο. Τις πρώτες σκέψεις ως σκηνοθέτης δεν τις θυμάμαι, γιατί δεν ξέρω από πότε ξεκινάει το “ως σκηνοθέτης” στη ζωή μου. Επίσης, τι σημαίνει “σκηνοθετικές σκέψεις” δεν έχω ιδέα. Στο επάγγελμα αυτό που το αντικείμενο παρατήρησής του είναι η ζωή, όλες οι σκέψεις σου είναι και προσωπικές και υλικό εργασίας, οπότε είναι πολύ αδρές οι γραμμές. Η καλλιτεχνική μου ταυτότητα διαμορφώνεται όλη την ώρα. Ως σκηνοθέτης, μέχρι να κάνεις κάτι, να δουλέψεις με ηθοποιούς δηλαδή και να δείξεις σε κοινό κάτι, δεν έχεις ιδέα ούτε ο ίδιος τι θες. Ακούς, βλέπεις, θαυμάζεις άλλους καλλιτέχνες ή καθηγητές σου και μετά δοκιμάζεις κι εσύ. Είναι λίγο απόπειρες στα τυφλά στην αρχή. ‘Έχεις ποτίσει δηλαδή το ένστικτό σου από τα πάντα γύρω σου και μετά το εμπιστεύεσαι κι όπου βγει. Οι σπουδές έχουν δύο λειτουργίες νομίζω: η μία είναι να ποτιστεί και να γυμναστεί αυτό το ένστικτο και η άλλη να πάρεις εργαλεία και κατάρτιση ώστε όταν δεν είσαι σε καλή μέρα να έχεις τη δυνατότητα για να δουλέψεις ως επαγγελματίας. Δηλαδή, απ’ τη μια εκπαιδεύεσαι ώστε διανοητικά να μπορείς να ξέρεις πώς να σκεφτείς για να βρεις αυτό που θες, κι απ’ την άλλη “γυμνάζεσαι” για να σε βρίσκει αυτό που θες πριν το σκεφτείς. Είναι λίγο περίεργο αλλά ταυτόχρονα κι απόλυτα λογικό. Το ένα τροφοδοτεί το άλλο κι έτσι εξελίσσεσαι. Οπότε ναι, οι καθηγητές μου διαμόρφωσαν σίγουρα το πώς σκέφτομαι και εμπλούτισαν με κόσμους, που δεν είχα συναντήσει ακόμη στη ζωή μου, το ένστικτό μου. Γενικά, μια καλή καλλιτεχνική εκπαίδευση σε βοηθάει να βρεις αυτό που ψάχνεις εσύ προσωπικά και θεωρώ ότι ήμουν απ’ τους τυχερούς που συνάντησα τους καθηγητές που συνάντησα.

Έχετε επιλέξει αρκετά «δύσκολα» ή απαιτητικά έργα στο παρελθόν, από το σύγχρονο ρωσικό δράμα έως κλασικό και διεθνές θέατρο. Τι σας ωθεί στην επιλογή ενός έργου: είναι το θέμα, η φόρμα, ή η πρόκληση που σας κάνει να πείτε «αυτό θέλω να το σκηνοθετήσω»;

Γιώργος Κουτλής: Όπως έλεγε ένας καθηγητής μου “τα έργα δεν τα βρίσκεις εσύ, σε βρίσκουν αυτά”. Σε βρίσκουν σε μια περίοδο της ζωής σου που έχουν να σου πουν κάτι. Μπορεί να συναντηθείς με ένα μεγαλειώδες έργο, αλλά σε μια στιγμή που αυτό δεν επικοινωνεί με εσένα, οπότε δεν έχει και νόημα να το ανεβάσεις. Διαλέγω τα έργα από ένστικτο ότι κάτι εκεί μέσα με αφορά, με καίει. Αν ένα έργο με “καίει” συνήθως η φαντασία μου γεννάει πράγματα και μετά πορώνομαι και θέλω να τα κάνω. Πρώτα δηλαδή έρχεται το να σε αφορά προσωπικά το νόημα ενός έργου και μετά το να βρεις κάτι –από μια πρωτότυπη διανομή, ή μια απρόσμενη μουσική για το συγκεκριμένο έργο, μέχρι μια εικόνα για το φινάλε– για να πιαστείς από εκεί και να “λύσεις” το υπόλοιπο. Απαραίτητο, επίσης, είναι να νιώθεις ανασφάλεια για τη σκηνοθεσία, να μην έχεις ιδέα πώς στο διάολο θα το κάνεις. Μόνο αν βγεις απ’ τη ζώνη ασφάλειάς σου υπάρχει πιθανότητα μια παράσταση να έχει κάποιον ουσιαστικό κραδασμό.

Τι σας τράβηξε στο έργο «Η Κουζίνα» του Άρνολντ Γουέσκερ και γιατί το θεωρείτε ιδιαίτερα επίκαιρο για την εποχή μας; Ποιες πτυχές του έργου θέλετε να φωτίσετε περισσότερο μέσα από αυτή τη σκηνοθεσία;

Γιώργος Κουτλής: Στην πρώτη ανάγνωση με τράβηξε ο ρυθμός, ο άμεσος λόγος, το σύμπαν της κουζίνας –πόσο συχνά βλέπεις στο θέατρο χαμηλά κοινωνικά στρώματα στον χώρο εργασία τους, την ώρα της εργασίας τους, και πόσο μαγικός χώρος είναι μια κουζίνα ενός εστιατορίου; – και ότι όλο αυτό προς το τέλος του έργου αποκτά βαθιές κοινωνικές, πολιτικές και υπαρξιακές προεκτάσεις. Άρα, και η φόρμα του έργου είναι γοητευτική αλλά και το περιεχόμενο και τα νοήματά του με αφορούσαν. Το έργο μιλάει για το πώς στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία η παραγωγικότητα έχει γίνει μια νέα “θρησκεία” που στον βωμό της θυσιάζονται ο έρωτας, τα όνειρα, η ξεγνοιασιά. Δουλεύουμε όλοι τόσο που έχουμε σταματήσει να ζούμε. Κι επειδή κι εγώ τα τελευταία χρόνια έκανα περισσότερες παραστάσεις από ότι μπορούσα, κάνω αυτήν την παράσταση για να θυμίσω και στον εαυτό μου και στον καθένα ότι η ζωή δεν είναι μόνο δουλειά. Να θυμίσω ότι η πίεση για περισσότερη παραγωγικότητα, αποκτηνώνει τη ζωή και μπορεί να σε οδηγήσει στην τρέλα.

Στην παράσταση συμμετέχει ένα σύνολο 14 ηθοποιών και μουσικών· υπάρχει συνδυασμός δράματος, μουσικότητας, ρυθμού και μεγάλης σκηνικής έντασης. Πώς δουλέψατε πάνω στη σκηνική σύνθεση — στη σκηνοθετική χορογραφία, στη χρήση του χώρου, στις κινήσεις — ώστε να αποδώσετε το “πολύχρωμο χάος” που συχνά χαρακτηρίζει την κουζίνα ενός πολυσύχναστου εστιατορίου;

Γιώργος Κουτλής: Αρχικά, θέλει καλή συνεννόηση με τους συντελεστές σου. Με τον Panu (μουσική σύνθεση και sound design), τον Αλέξανδρο (χορογραφίες και κίνηση) την Ελίζα (φωτισμοί) και την Ελένη (σκηνικά-κοστούμια) έχουμε μια μαγική συνεργασί. Είμαστε όλοι στην ίδια σελίδα κι έτσι ο καθένας απ’ την τέχνη του βάζει το λιθαράκι του για να φτιαχτεί αυτή η παράσταση. Αφού εμείς ξέρουμε τι θέλουμε, μετά αρχίζουν οι δοκιμές με τους ηθοποιούς όπου εκεί όταν έχεις δημιουργικούς ανθρώπους τα πράγματα γίνονται εύκολα. Το σημαντικό είναι να επικοινωνείς σωστά με τους ανθρώπους για να μην χάνεις άπειρο χρόνο στη συνεννόηση. Μετά μέσα στην πρόβα βήμα-βήμα όλα λύνονται. Επίσης, το ενδιαφέρον νομίζω στη συγκεκριμένη παράσταση είναι ότι έχουμε ηθοποιούς και μουσικούς ως ένα σύνολο, που οι μουσικοί παίζουν κι ως ηθοποιοί και οι ηθοποιοί παίζουν και ως μουσικοί χρησιμοποιώντας την κουζίνα και ως πεδίο εργασίας και ως μουσικό όργανο, συνθέτοντας νομίζω κάτι πολύ πρωτότυπο.

Η παράσταση έχει ηθοποιούς από διαφορετικές καταβολές. Πώς επηρεάζει αυτό την ερμηνεία αλλά και τη δυναμική της ομάδας; Πόσο σημαντικό θεωρείτε το στοιχείο της πολυφωνίας στη σημερινή θεατρική πραγματικότητα;

Γιώργος Κουτλής: Το να έχεις στην πρόβα σου καλλιτέχνες με διαφορετικές προσλαμβάνουσες, που φέρουν επίσης διαφορετικούς πολιτισμούς είναι ευλογία. Πόσο μάλλον σε ένα έργο όπου θέλει να δημιουργήσει επί σκηνής αυτό το χωνευτήρι πολιτισμών. Οπότε νομίζω ότι “πλουτίζει” η πρόβα και η παράσταση απ’ τις διαφορετικές καταβολές και φτιάχνεται μια ιδιαίτερη δυναμική στην ομάδα. Και ναι, η πολυφωνία στο θέατρο διευρύνει τους καλλιτεχνικούς μας ορίζοντες και μας βελτιώνει ως ανθρώπους!

Σε μία εποχή με πολλές προκλήσεις για το θέατρο — οικονομικές, θεσμικές, συνήθειες κοινού — ποια θεωρείτε ότι είναι η στάση που πρέπει να κρατήσει ένας νέος/μεσαίας γενιάς σκηνοθέτης όπως εσείς; Τι ρόλο παίζει η καινοτομία, η κοινωνική ευαισθησία και η επαφή με το κοινό στις παραγωγές σας; Και πώς διατηρείτε το πάθος όταν οι συνθήκες είναι δύσκολες;

Γιώργος Κουτλής: Δεν μπορώ εγώ να πω σε κάποιον άλλο ποια στάση πρέπει να κρατήσει. Εγώ κρατάω τη στάση που με κάνει να είμαι καλά με τον εαυτό μου. Κι αυτή η στάση δεν είναι μία. Κάθε δύσκολη στιγμή, κάθε απόφαση διαμορφώνει τη στάση σου. Οπότε είναι κάτι ρευστό και όχι κάτι που το κατακτάς και τέλος. Εγώ προσωπικά κάνω θέατρο για το κοινό. Δηλαδή με απασχολεί περισσότερο ο ρόλος των παραστάσεών μου σε σχέση με την κοινωνία, παρά σε σχέση με την ιστορία της τέχνης. Με απασχολεί το θέατρο ως απαραίτητο στοιχείο της ζωής μας, ως ένα μέρος που ξυπνάνε συνειδήσεις. Αν η κοινωνία είναι μια λίμνη, δουλειά μας είναι να αναταράσσουμε τα λιμνάζοντα ύδατα. Όχι για χάρη της αναταραχής, αλλά γιατί αν δεν κουνηθούν θα βαλτώσουν και θα γεμίσουν παράσιτα. Αυτός είναι ο λόγος της ύπαρξης ενός καλλιτέχνη νομίζω, να ανακατεύει ό,τι έχει βαλτώσει μπας και το ζωντανέψει. Το να μαζευτούμε παρέα καλλιτέχνες, να οργανώσουμε κάτι βάζοντας όλο μας το είναι, με σκοπό αυτό που σας είπα παραπάνω είναι αδιανόητα πορωτικό. Μια παράσταση μπορεί να είναι ένα “πολιτιστικό τρομοκρατικό χτύπημα”. Κι αυτή η σκέψη έχει τρομερή αδρεναλίνη, μια εθιστικά μαγική αδρεναλίνη.