Ζερεφός: Πώς η κλιματική κρίση επηρεάζει τα μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς

Συνολικά 244 μνημεία πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς της UNESCO συνδέονται με ακραία καιρικά φαινόμενα εκ των οποίων οι 35 τοποθεσίες μνημείων εμπίπτουν στον υψηλό κίνδυνο και οι 14 τοποθεσίες εμπίπτουν στην κατηγορία ακραίου κινδύνου.

«Σε αυτό το πλαίσιο, είναι σημαντικό να ενεργούμε προληπτικά», λέει ο καθηγητής και υποστηρίζει ότι από τα αποτελέσματα της μελέτης που πραγματοποίησε το Κέντρο Έρευνας Φυσικής της Ατμόσφαιρας και Κλιματολογίας για την καταστροφή των μνημείων από την κλιματική κρίση προκύπτει μεταξύ άλλων ότι «μεταξύ των 14 μνημείων που αντιμετωπίζουν ακραίο κίνδυνο από το συνδυασμό της κλιματικής αλλαγής και του σεισμικού κινδύνου, τα 5 βρίσκονται στη χώρα μας».

Διαβάστε ολόκληρη τη συνέντευξη του Χρήστου Ζερεφού στο Act For Earth στο CNN Greece.

Κύριε Ζερεφέ, ποια είναι τα συμπεράσματα της μελέτης που πραγματοποίησε το Κέντρο Έρευνας Φυσικής της Ατμόσφαιρας και Κλιματολογίας για την καταστροφή των μνημείων από την κλιματική κρίση;

Στην εργασία μας μελετήθηκε η εξέλιξη των κλιματικών δεικτών που συνδέονται με ακραία καιρικά φαινόμενα για 244 μνημεία πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς της UNESCO.

Από τις 244 τοποθεσίες της UNESCO, οι 227 χαρακτηρίζονται ως πολιτιστική κληρονομιά, 11 ως φυσική κληρονομιά, ενώ 6 τοποθεσίες είναι μικτές (πολιτιστική και φυσική κληρονομιά). Στην μελέτη προτείνεται ένα σύνολο έξι κλιματικών δεικτών που αντιπροσωπεύουν ακραίους κλιματικούς κινδύνους στις επιλεγμένες τοποθεσίες κατά την περίοδο 1971–2100. Ο κατάλογος των κινδύνων αυτών περιλαμβάνει τα κύματα καύσωνα, τις δασικές πυρκαγιές, τις έντονες βροχοπτώσεις, την ξηρασία, τις αλλαγές στη μέση στάθμη της θάλασσας και την συνέργειά τους με τον σεισμικό κίνδυνο.

Οι συγκεκριμένοι κλιματικοί δείκτες υπολογίζονται από ένα μεγάλο αριθμό δεδομένων υψηλής ανάλυσης που βασίζονται σε 21 περιφερειακά κλιματικά μοντέλα, καλύπτουν την περίοδο 1971–2100 και αναφέρονται σε δύο σενάρια εκπομπής, τα RCP4.5 (σενάριο μετριασμού) και RCP8.5 (σενάριο μη δράσης).

Υπολογίστηκε επίσης ο αθροιστικός κίνδυνος από την κλιματική αλλαγή σε κάθε μνημείο της UNESCO, ο οποίος εκφράσθηκε με μία χρωματική κλίμακα που αντιστοιχεί σε πέντε κατηγορίες απειλής, από την ανυπαρξία απειλής μέχρι την ακραία απειλή. Τέλος, για τις περιοχές που είναι ευάλωτες στη σεισμικότητα υπολογίστηκε ο συνεργιστικός δείκτης κινδύνου όπως φαίνεται στο Σχήμα 1.

Σύμφωνα με την παραπάνω κατηγοριοποίηση, ο αριθμός των μνημείων της UNESCO που κατατάσσονται σε κάθε μία από τις πέντε βαθμίδες κινδύνου φαίνεται στο Σχήμα 2. Για παράδειγμα, σύμφωνα με το δυσμενές σενάριο (RCP8.5), 35 τοποθεσίες μνημείων εμπίπτουν στον υψηλό κίνδυνο και 14 τοποθεσίες εμπίπτουν στην κατηγορία ακραίου κινδύνου.

Συνολικά, τα αποτελέσματα της έρευνας υποδεικνύουν πως οι κλιματικοί κίνδυνοι αναμένεται να είναι ενισχυμένοι στο μελλοντικό κλίμα με αρνητικές επιπτώσεις σε τοποθεσίες φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς.

Τα κύρια ευρήματα μπορούν να συνοψιστούν ως εξής:

• Οι μέρες καύσωνα προβλέπεται να αυξηθούν και στα δύο σενάρια εκπομπών, ξεπερνώντας σε ορισμένα μνημεία τις 40 ημέρες το χρόνο βάσει του σεναρίου RCP4.5, ενώ φθάνουν έως και τις 50 ημέρες ετησίως για το σενάριο RCP8.5. Οι μεγαλύτερες αυξήσεις αναμένονται στις νοτιότερες περιοχές και σε τοποθεσίες μακριά από την ακτή
• Ο ακραίος κίνδυνος πυρκαγιάς θα αυξηθεί ιδιαίτερα στην κεντρική και νότια Ισπανία αλλά και στη βορειοδυτική ακτή της Αφρικής φτάνοντας τις 30 ημέρες το χρόνο (σύμφωνα με το σενάριο RCP4.5) και τις 50 ημέρες το χρόνο (σύμφωνα με το RCP8.5). Καθώς προχωράμε προς το τέλος του εικοστού πρώτου αιώνα, ο μέσος όρος του κινδύνου πυρκαγιάς αυξάνεται για τα περισσότερα μνημεία
• Οι ημέρες με ακραίες βροχοπτώσεις προβλέπεται να αυξηθούν στις περισσότερες τοποθεσίες κατά την περίοδο 2071–2100, και στα δύο σενάρια εκπομπών. Οι μεταβολές στη βροχόπτωση παρουσιάζουν έντονη χωρική μεταβλητότητα, ωστόσο σημαντικές αυξήσεις είναι πιο εμφανείς στη Γαλλία, την Ιταλία και στο μεγαλύτερο μέρος των ακτών της Αδριατικής
• Σύμφωνα με το σενάριο RCP8.5, οι περισσότερες τοποθεσίες πολιτιστικής κληρονομιάς της Μεσογείου που βρίσκονται νότια του παραλλήλου των 40° Β, θα αντιμετωπίσουν συνθήκες ξηρασίας. Μέχρι το τέλος του εικοστού πρώτου αιώνα ο αριθμός των μνημείων που απειλούνται από ξηρασία αναμένεται να διπλασιαστεί
• Οι νύχτες παγετού αναμένεται να μειωθούν δραστικά σε όλες τις τοποθεσίες, με αποτέλεσμα τη μείωση των ζημιών από παγετό για τα μνημεία πολιτιστικής κληρονομιά. Από τη μείωση αυτή αναμένονται αρνητικές επιπτώσεις στα μνημεία φυσικής κληρονομιάς
• Η στάθμη της θάλασσας κατά την μελλοντική περίοδο 2071–2100, προβλέπεται να αυξηθεί σε σχέση με την περίοδο αναφοράς (1971–2000) κατά 0.3–0.55 m σύμφωνα με το σενάριο RCP4.5 και κατά 0.45– 0.75 m σύμφωνα με το σενάριο RCP8.5. Η μεγαλύτερη άνοδος της στάθμης της θάλασσας προβλέπεται για τις ακτές του Ατλαντικού, ενώ σημαντικές αυξήσεις είναι εμφανείς στο Αιγαίο Πέλαγος, την Αδριατική ακτογραμμή και τους κόλπους της Γένοβας και της Βενετίας
• Ο σεισμικός κίνδυνος όπως εκτιμήθηκε από την μέγιστη εδαφική επιτάχυνση (PGA) στα Μνημεία Κληρονομιάς της UNESCO υποδεικνύει την υψηλή σεισμικότητα κυρίως της Ιταλίας, της Ελλάδας και της Τουρκίας
• Συνολικά, ο εκτιμώμενος ανθρωπογενής κίνδυνος εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής (δηλαδή το άθροισμα όλων των κλιματικών κινδύνων σε συνέργεια με τον σεισμικό κίνδυνο) μεγεθύνει την ένταση της απειλής. Σε υψηλότερο κίνδυνο βρίσκονται οι τοποθεσίες που είναι κοντά σε παράκτιες περιοχές ενώ ο συνολικός κίνδυνος αυξάνεται σημαντικά σύμφωνα με το σενάριο RCP8.5 για όλα τα μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς. Αυτό είναι πιο εμφανές για τα μνημεία που βρίσκονται στις χώρες της Νότιας Ευρώπης όπως η Ιταλία, η Ελλάδα, οι Δαλματικές ακτές, η Τουρκία και η Κύπρος
• Στατιστικά, ο αριθμός των μνημείων που απειλούνται από σεισμούς αντιπροσωπεύει το 23% του συνόλου, ακολουθούμενο από περίπου το 20% των μνημείων που απειλούνται από την ξηρασία και ακραίες βροχοπτώσεις (για το σενάριο RCP8.5)
• Με βάση τον συνεργιστικό δείκτη κινδύνου για την πολιτιστική κληρονομιά (HHI – Heritage Hazard Index), 35 μνημεία εμπίπτουν στην κατηγορία υψηλού κινδύνου και 12 μνημεία εμπίπτουν στην κατηγορία ακραίου κινδύνου για το δυσμενές σενάριο (RCP8.5)

Συμπερασματικά, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της μελέτης είναι φανερό ότι η πλειονότητα των μνημείων πολιτιστικής κληρονομιάς και τα μνημεία της φύσης στη Μεσόγειο θα απειλούνται ολοένα και περισσότερο από ανθρωπογενείς κλιματικούς κινδύνους. Σε αυτό το πλαίσιο, είναι σημαντικό να ενεργούμε προληπτικά και να σχεδιάζουμε συγκεκριμένες στρατηγικές για την προσαρμογή αυτών των μοναδικών περιοχών στην κλιματική αλλαγή.

Ποια μνημεία που βρίσκονται στη χώρα μας κινδυνεύουν περισσότερο και από τι;

Μεταξύ των 14 μνημείων που αντιμετωπίζουν ακραίο κίνδυνο από το συνδυασμό της κλιματικής αλλαγής και του σεισμικού κινδύνου τα 5 βρίσκονται στην Ελλάδα και είναι:

Τα Παλαιοχριστιανικά και Βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης, το Πυθαγόρειο και το Ηραίο στη Σάμο, οι Μυκήνες και η Τίρυνθα, η Δήλος και η Μεσαιωνική πόλη της Ρόδου.

Το κάθε ένα από τα μνημεία απειλείται από μια σειρά παραγόντων και πιο συγκεκριμένα:

1) Τα Παλαιοχριστιανικά και Βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης κινδυνεύουν περισσότερο από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας ακολουθούμενη από το σεισμικό κίνδυνο, τις ακραία υψηλές θερμοκρασίες τις δασικές πυρκαγιές, τις ακραίες βροχοπτώσεις και την ερημοποίησή.

2) Το Πυθαγόρειο και το Ηραίο στη Σάμο κινδυνεύουν περισσότερο από το σεισμικό κίνδυνο ακολουθούμενο από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας τις ακραία υψηλές θερμοκρασίες τις δασικές πυρκαγιές και τις ακραίες βροχοπτώσεις.

3) Οι Μυκήνες και η Τίρυνθα κινδυνεύουν περισσότερο από την ερημοποίηση και τους σεισμούς και λιγότερο από τις ακραία υψηλές θερμοκρασίες τις δασικές πυρκαγιές και τις ακραίες βροχοπτώσεις.

4) Η Μεσαιωνική πόλη της Ρόδου κινδυνεύει περισσότερο από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας και το σεισμικό κίνδυνο και σε μικρότερο βαθμό από την ερημοποίηση, τις ακραίες βροχοπτώσεις και τις ακραία υψηλές θερμοκρασίες.

5) Η Δήλος από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας και τις ακραίες βροχοπτώσεις και σε μικρότερο βαθμό από την ερημοποίηση, τους σεισμούς και τις ακραία υψηλές θερμοκρασίες.

Συνολικά απειλούνται από την κλιματική κρίση 244 πολιτιστικά και φυσικά μνημεία της UNESCO στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου. Ποια σημαντικά αφορούν τις άλλες χώρες;

Μεταξύ των πλέον απειλούμενων μνημείων συγκαταλέγονται:

Η ιστορική πόλη του Ντουμπρόβνικ, οι Συρακούσες και η νεκρόπολης της Παντάλικα, η Χοιροκοιτία και η Πάφος στην Κύπρο, η Βενετία, το ιστορικό κέντρο της Βαλέτας στην Μάλτα, η Τροία, η Έφεσος και το ιστορικό κέντρο της Κόρδοβας.

Υπάρχει σχέδιο έκτακτης ανάγκης για την προστασία τους;

Η επιστημονική κοινότητα μαζί με τους ενδιαφερόμενους φορείς και τις αρχές άρχισαν πρόσφατα να εκπονούν σχετικά σχέδια σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Η Ελλάδα μέσω της Ακαδημίας Αθηνών είχε αναλάβει διεθνή πρωτοβουλία την οποία υποστήριξε στη Σύνοδο Κορυφής για το Κλίμα ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ το 2019.

Ειδικότερα, η Ελληνική Κυβέρνηση ξεκίνησε την Πρωτοβουλία «Αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στην πολιτιστική και φυσική κληρονομιά» και τη δημιουργία ενός ευέλικτου μηχανισμού παρακολούθησης με τη συμμετοχή της UNESCO, του WMO, του ICOMOS, της UNFCCC και του SDSN. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι, μέχρι στιγμής, 110 κράτη έχουν εκφράσει την επιθυμία να συμμετάσχουν σε αυτήν την προσπάθεια.

Σαν πρώτο βήμα για τη δημιουργία σχεδίων έκτακτης ανάγκης, το Κέντρο Ερεύνης Φυσικής της Ατμόσφαιρας και Κλιματολογίας της Ακαδημίας Αθηνών ανέπτυξε τη μεθοδολογία για την αξιολόγηση των απειλών της κλιματικής αλλαγής σε χώρους πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς της UNESCO στη Μεσόγειο (https://link.springer.com/article/10.1007/s10668-022-02677-w). Ταυτόχρονα η Ακαδημία Αθηνών συντονίζει την προσπάθεια για την παρακολούθηση των κλιματικών παραμέτρων σε εμβληματικά μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς της Ελλάδας, ξεκινώντας από την Δήλο.

Τι μπορεί να κάνει η COP27 για την προστασία των μνημείων από την κλιματική απειλή; Στη μελέτη που δείξατε κατά την συμμετοχή σας στο Συνέδριο της COP27 στην Αίγυπτο, τι αποκομίσατε όσον αφορά το ενδιαφέρον για την προστασία των μνημείων, από τους ηγέτες των χωρών που έλαβαν μέρος; Τι τους προτείνατε;

Στην COP27 στα πλαίσια εκδήλωσης του SDSN παρουσίασα κατόπιν προσκλήσεως την έρευνα που κάναμε στην Ακαδημία Αθηνών καθώς και έναν μηχανισμό για την υποστήριξη της λήψης αποφάσεων για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής σε περιοχές που έχουν αναγνωρισμένη πολιτιστική και φυσική κληρονομιά.

Ο προτεινόμενος μηχανισμός συνδυάζει:

• Σύστημα ανάλυσης των κλιματικών κινδύνων ανά μνημείο
• Ανάπτυξη και συντήρηση βάσης δεδομένων για τη χαρτογράφηση και την ψηφιοποίηση των επιλεγμένων τοποθεσιών και τη συμπερίληψη πληροφοριών σχετικά με τους κινδύνους, τις μελέτες και τις βέλτιστες πρακτικές, τις στρατηγικές, τα μέτρα και τις δράσεις, καθώς και τον εντοπισμό κενών στη γνώση και τις πολιτικές
• Ψηφιακή εφαρμογή που ενσωματώνει την αποτίμηση των εφαρμοζόμενων μεθόδων που σχετίζονται με την προστασία της Πολιτιστικής και Φυσικής κληρονομιάς, για τη βελτιστοποίηση των επιλεγμένων μέτρων και λύσεων

Το ενδιαφέρον σχετικά με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στα μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς ήταν ιδιαίτερα έντονο στις συζητήσεις που διεξήχθησαν στο πλαίσιο του COP27 και για πρώτη φορά σχετικές προτάσεις συμπεριελήφθησαν στα κείμενα των συμπερασμάτων.

Πώς μπορεί να βοηθήσει η τεχνολογία στην προστασία των μνημείων;

Το πρώτο βήμα για την προστασία των μνημείων είναι η κατανόηση των κινδύνων στους οποίους εκτίθενται εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής αλλά και σε συνδυασμό με άλλους κινδύνους όπως για παράδειγμα ο σεισμικός κίνδυνος ο οποίος είναι εξαιρετικά υψηλός για την χώρα μας και την ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου. Η τεχνολογία συνεισφέρει προς αυτή την κατεύθυνση καταρχήν μέσω των κλιματικών μοντέλων τελευταίας γενιάς τα οποία μας δίνουν τη δυνατότητα να περιγράψουμε τις παρούσες αλλά και μελλοντικές κλιματικές συνθήκες με μεγάλη ακρίβεια για κάθε μνημείο. Σαν δεύτερο βήμα θα πρέπει να παρακολουθούνται όλες οι ατμοσφαιρικές και γεωφυσικές παράμετροι ανά μνημείο με επιστημονικά όργανα (μετεωρολογικά, σεισμολογικά, παλιρροιογράφοι κλπ.) αλλά και με μεθόδους τηλεπισκόπησης (π.χ. δορυφορικά συστήματα).

Η αδιάλειπτη ενόργανη παρακολούθηση θα μας δώσει τη δυνατότητα να εκτιμήσουμε με υψηλή ακρίβεια τους κινδύνους σε κάθε μνημείο και να μπορούμε να παρέμβουμε σε πραγματικό χρόνο. Αυτό μπορεί να ξεκινήσει πιλοτικά για ορισμένα εμβληματικά μνημεία, θα πρέπει όμως να επεκταθεί σε ένα γενικότερο δίκτυο που θα μας δώσει τη δυνατότητα να παρακολουθούμε συνολικά την εξέλιξη των κλιματικών παραμέτρων σε αυτές τις ευαίσθητες περιοχές κατά τις επόμενες δεκαετίες.

Τα δεδομένα αυτά θα επιτρέψουν στους ειδικούς επιστήμονες αρχαιολόγους, συντηρητές μνημείων, αρχιτέκτονες κ.λπ., να σχεδιάσουν και να εφαρμόσουν τις κατάλληλες τεχνολογίες για την προστασία κάθε μνημείου ξεχωριστά, σύμφωνα με τα χαρακτηριστικά του (υλικά κατασκευής, παλαιότητα, περιβάλλων χώρος) αλλά και σε σχέση με την τρωτότητα της περιοχής που βρίσκεται το κάθε μνημείο στις επιπτώσεις της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής.